Ўзбекистон Республикасининг умумтаълим мактаби тўғрисида Низом (ЎзР ВМ 21.11.1995 й. 440-сон қарорига 1-илова)

Вазирлар Маҳкамасининг

1995 йил 21 ноябрдаги

440-сон қарорига

1-ИЛОВА

Ўзбекистон Республикасининг

умумтаълим мактаби тўғрисида

НИЗОМ

I. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР

1. Ўзбекистон умумтаълим мактаби ўз фаолиятида "Таълим тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига, шу қонунга мувофиқ қабул қилинадиган бошқа қонунчилик ҳужжатларига ва мазкур Низомга амал қилади.

2. Умумий таълим мактаби узлуксиз таълим тизимининг асосий бўғини ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикасининг барча фуқароларига давлат умумтаълими андозалари доирасида бепул умумий таълим олишнинг кафолатланган ҳуқуқи ва имкониятини беради.

3. Умумтаълим мактаби фаолияти демократия ва инсонпарварлик, ҳаммабоплик, умуминсоний қадриятлар устуворлиги, халқнинг илмий ва маданий анъаналари, ўқитишнинг дунёвий характери, сиёсий партиялар ва ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар таъсиридан холилик, иқтидор ва илмни рағбатлантириш, ўқувчи ва педагог шахсини ҳурмат қилиш тамойиллари асосига қурилади.

4. Умумтаълим мактабининг асосий мақсади - ўқувчиларни ҳар томонлама ривожланган, маданиятли шахс сифатида шакллантириш, шунингдек, жамиятда ўзларининг мустақил ўрнини топиш, онгли равишда таълим ва касблар бўйича дастурларни танлаш, уларни ўзлаштириш учун асос яратиш, жамият, оила ва давлат олдида ўз масъулиятларини ҳис қила оладиган шахсларни тарбиялашдан иборатдир.

5. Умумтаълим мактаби таълим-тарбия ишларини ҳар бир шахс, жамият ва давлат манфаатларини кўзлаган ҳолда амалга оширади, ўқувчиларнинг ҳар томонлама камол топиши учун қулай шарт-шароитлар, шу жумладан, уларнинг ўз устида мустақил ишлашлари ҳамда қўшимча билим олишлари учун имкониятлар яратилишини таъминлайди.

6. Мактаб таълим олувчиларнинг илмий билимлар, ишбилармонлик асосларини, меҳнат ва бошланғич касб кўникмаларини эгаллашларини, шунингдек, уларнинг ўзига хос қобилиятлари ва ахлоқий сифатларини ривожлантиришни таъминлайди.

7. Мактаб фуқароларнинг миллий-маданий эҳтиёжларини қондиришда кўмаклашишга, миллий қадриятларнинг тикланишига, барча миллат вакилларига ҳурмат билан муносабатда бўлишни тарбиялашга, ёшларда фуқаролик туйғусини шакллантиришга, уларни мустақил ҳаётга тайёрлашга даъват этилган.

8. Давлат мактаб фаолияти ва уни ривожлантиришнинг ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий асосини кафолатлайди, унинг моддий-техник, молиявий ва бошқа эҳтиёжларининг қондирилишини таъминлайди, илмий-техника ва ижтимоий тараққиёт билан боғлиқ равишда ўзгарувчан таълим андозаларини, барча турдаги умумтаълим мактабларида таълим даражали ва ўқув соатлари ҳажмига қўйиладиган асосий талабларни белгилайди.

9. Умумтаълим мактаби мустақил юридик шахс ҳисобланади, Ўзбекистон Республикаси Давлат герби тасвири туширилган ва ўз номи ёзилган муҳрга, тўртбурчакли штампга ва белгиланган намунадаги пешлавҳага эга бўлади.

10. Мактаб ҳокимият ва бошқарув органлари, ота-оналар ва педагогик жамоатчилиги олдида шахснинг таълимга бўлган конституцион ҳуқуқининг амалга оширилиши, таълим-тарбия жараёнини ташкил этишнинг танланган шакллари ўқувчилар ёшининг руҳий-физиологик хусусиятларига, соғлиқни сақлаш талабларига мувофиқ келиши, ўқувчилар томонидан ўқув материалларининг қўйилган талаблар асосида сифатли ўзлаштирилиши учун масъулдир.

11. Мактаб таълим бериш тилини тегишли органлар билан келишган ҳолда, ўз имкониятларидан келиб чиқиб ўқувчилар ва ота-оналар (ёки уларни ўрнини босувчи шахслар)нинг истакларини ҳисобга олиб белгилайди.

Мактабда таълим берилаётган ўз она тилларидан ташқари ўқувчилар давлат (ўзбек, Қорақалпоғистонда - қорақалпоқ) тилини ва хорижий тилларни ўрганишга мажбурдирлар.

12. Умумий таълимнинг ҳамма учун тенглигини таъминлаш, ўқувчиларнинг қизиқишлари ва қобилиятларини ривожлантириш учун энг қулай шарт-шароитлар яратиш, ўқувчилар ичидан энг иқтидорлиларни ҳар хил турлари (мактаб комплекс, лицей, гимназия, иқтидорли болалар учун мактаб, катта ёшлилар таълим маркази ва бошқалар) ташкил қилиниши мумкин. Улар ўз фаолиятларида мазкур Низомга ва ўз низомлари ҳамда уставларига амал қиладилар.

Мактаб турини танлаш унинг Кенгаши (педкенгаш) томонидан маҳаллий ҳокимият ва таълимни бошқариш органлари билан келишган ҳолда амалга оширилади.

13. Мактабларни ташкил қилиш, қайта ташкил этиш ( турини ўзгартириш), шунингдек, унинг фаолиятини тугатиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 12 августдаги 406-сон қарори билан тасдиқланган Давлат таълим муассасаларини ташкил қилиш, қайта ташкил этиш в тугатиш тартиби тўғрисидаги Низомга мувофиқ вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари томонидан амалга оширилади.

14. Ушбу Низом асосида ҳар бир мактаб жамоанинг хусусиятлари ва тараққиёт истиқболларини, мактаб жамоа аъзоларининг ҳуқуқ ва бурчларини, мактабнинг фаолият қоидаларини белгилаб берувчи ўз Уставини ишлаб чиқади.

15. Мактаб Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 12 августдаги 406-сон қарори билан тасдиқланган Таълим муассасаларини аттестациядан ўтказиш ва рўйхатдан ўтказиш, лицензиялаш тўғрисидаги Низомга мувофиқ аккредитация қилинганлигини тасдиқлаш мақсадида вақти-вақти билан аттестациядан ўтказилади.

16. Фуқароларнинг хатлари, шикоятлари ва мурожаатларини кўриб чиқиш, шунингдек, фуқароларни қабул қилишни ташкил этиш Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги белгиланган тартибда олиб борилади.

II. ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИНИНГ ТУЗИЛИШИ

ВА УНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ

1.Умумий таълим мактаби ўқитиш жараёнини ўқувчиларни ривожлантириш умумтаълим дастурларининг уч босқичи даражасига мувофиқ амалга оширади:

I босқич - бошланғич таълим (4 йил);

II босқич - таянч таълим (5 йил);

III босқич - ўрта таълим (2-3 йил).

2. Турли босқичдаги мактаблар, шунингдек, кечки мактаблар маҳаллий шароитларни ҳисобга олган алоҳида ёки ягона комплекс ташкил қилиниши ва жойлаштирилиши мумкин.

Кечки мактабларни ташкил қилиш учун ўқувчилар сони етарли бўлмаган тақдирда ёшлар учун умумий таълим мактаби негизида кундузги синфлар ва сиртқи гуруҳлар очилиши мумкин.

3. Зарурат бўлганда ва керакли шарт-шароитлар яратилган мактаблар қошида ўқувчилар учун тегишли штат билан интернат (ётоқхоналар)лар, ихтиёрийлик асосида бутланадиган куни узайтирилган ёки бир кунлик гуруҳлар ташкил қилинади.

4. Бошланғич таълим (I босқич) ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш, ўқув фаолиятининг асосий билим ва кўникмалари, назарий фикрлаш элементлари, нутқ ва хулқ маданияти асосларини эгаллашни ҳамда шахсий гигиена ва соғлом турмуш тарзини таъминлашга давлат этилган.

Бошланғич таълим таянч таълим олиш учун асос ҳисобланади.

5. Биринчи синфга 6-7 ёшга тўлган, таълим олиш учун руҳан ва жисмонан тайёр бўлган, 5 ва 6 ёшлигида тиббий-педагогик комиссия ва мактаб руҳшунослик хизмати кўригидан ўтган болалар қабул қилинади. Болаларни қабул қилиш, одатда, ўқув йили бошлангунга қадар амалга оширилади ва мактаб бўйича буйруқ билан расмийлаштирилади.

6. Таянч таълим (II босқич) ўқувчи шахсининг шаклланиши, унинг ижтимоий ўзлигини англашга бўлган истаги, қизиқиши ва қобилиятини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратади. Таянч таълим ўқувчиларни ўрта таълимнинг хилма-хил турларини танлашга тайёрлайди ва мустақил ҳаётга тўла маънода қўшилиш учун зарур бўлган умумий таълим пойдеворини яратади.

9-синф ҳажмидаги таянч таълим мажбурийдир ва у ўқувчиларга ўрта таълим муассасаларида, III босқичдаги ўрта таълимларда, турли хил ҳунар ҳамда ўрта махсус ўқув юртларида таълим олишни давом эттириш, худди шу каби меҳнат фаолиятини бошлаб ҳамда уни истаги бўлган тақдирда кечки (сменали) ўрта умумтаълим мактабларида, катталарга таълим бериш марказларида ўқишни давом эттириш имконияти билан уйғунлаштириш ҳуқуқини беради.

7. Ўрта таълим (III босқич) ўқувчиларга табақаллаштирилган ва уйғунлаштирилган фанлар асосида умумий ўрта таълим бериш жараёнини якунлайди. Асосий фанлардан ташқари, ўқувчилар хоҳиш-истаклари ва қизиқишларини ҳисобга олиб, уларнинг қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган қўшимча фанларни ўқитишни ташкил қилади.

III босқич мактабларига ўқувчилар танлов асосида қабул қилинади. (Мактаб (педкенгаши) кенгаши қарорига кўра кириш имтиҳонлари, тест синовлари ёки суҳбат ўтказилади).

Тегишли имкониятлар бўлган тақдирда Мактаб (педкенгаши) кенгаши ўқувчиларнинг талаб ва истакларини ҳисобга олган ҳолда мактабда бир ёки бир нечта касбга йўналтирувчи таълимни жорий этиш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин (умумий, ижтимоий, физика-математика, Кимё-биология, техника, қишлоқ хўжалиги, бадиий йўналишдаги ва бошқалар).

Бу ҳолатда меҳнат тайёргарлиги таълим ихтисоси, миллий ва маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ташкил қилинади. Мактаб (педкенгаш) кенгаши қарорига кўра у ҳамма ўқувчилар учун шарт бўлмаган касб таълими шаклида бўлиши мумкин.

8. Янги турдаги ўқув муассасалари (гимназия, лицей, иқтидорли болалар мактаблари ва бошқаларга) га ўқувчилар уларнинг уставлари талабларига мувофиқ қабул қилинади.

9. Ўзбекистон ҳудудида истиқомат қилаётган чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар умумий таълим мактабларига умумий асосларда шартномалар ва битимлар билан белгиланган тартибда қабул қилинадилар.

Ҳукуматлараро тузилган маданий, илмий ҳамкорлик битимлари ва режалари асосида умумий таълим мактабларига қабул қилинган хорижий фуқаролар, агар битим билан бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, республика қонунларида ва мазкур Низомда белгиланган ҳуқуқлардан фойдаланадилар ва мажбуриятлар оладилар.

10. Мактабдаги таълим-тарбия ишлари Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган ўқув режалари ва дастурларига мувофиқ амалга оширилади.

Ўқув-тарбия жараёни Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланган тегишли давлат таълими андозалари даражасига мувофиқ ўқувчиларга таълим берадиган, педагогик жиҳатдан асосланган ўқув режалари, дастурлари, воситалари ва услублари ўқитувчи (тарбиячи) томонидан танлаб олинган асосга қурилади.

11. Умумий ўрта таълимнинг очиқлиги ва кўп вариантлилиги, миллий ва минтақавий анъаналар ҳамда ўзига хослигига йўналтирилганлиги таълим мазмунини қуйидаги тизимда шакллантириш орқали таъминланади:

давлат таянч компоненти (Халқ таълими вазирлиги томонидан белгиланади);

мактаб компоненти (халқ таълимини бошқариш маҳаллий органлари билан келишган ҳолда Мактаб (педкенгаш) кенгаши томонидан белгиланади).

12. Давлат мажбурий талаблари доирасида ўқув дастурини ўзлаштира олмаган ўқувчилар ёрдам кўрсатиш учун Мактаб (педкенгаш) кенгаши томонидан I ва II босқич синфларида қўшимча ўқитиш, педагогик қўллаб-қувватлашнинг турли шакллари (умумий сони 15 ўқувчидан кўп бўлмаган коррекция синфлари, тенглаштирувчи синфлар ва ҳоказо) ташкил этилиши мумкин, ривожланишида жисмоний ва руҳий нуқсонлари бўлган болаларни ўқитиш ва тарбиялаш учун эса Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, шаҳарлар ва туманлар ҳокимликлари томонидан I-II босқичдаги мактабларнинг махсус синфлари ва махсус умумтаълим муассасалари ташкил этилади ва фаолият кўрсатади.

Болалар саломатлигини тиклаш санатория туридаги муассасаларда амалга оширилади.

13. Ўқувчиларга тиббий хизмат кўрсатиш штатли ёки мактабга махсус бириктирилган тиббиёт ходими томонидан бажарилади. У маъмурият билан бир қаторда болаларнинг соғлиғи ва жисмоний ривожланиши учун масъулдир. У тор доирасидаги мутахассислар ёрдамида болалар саломатлигини йиллик текширувдан ўтказади, даволаш-профилактика тадбирларини амалга оширади, санитария-гигиена нормаларига, мактаб ўқувчилари овқатланишининг тартиби ва сифатига, жисмоний ва ақлий нагрузкалар ўлчовларига риоя қилади.

Мактабларда таълим жараёнини руҳий таъминлашни руҳшунослар амалга оширадилар.

14. Таълимнинг II ва III босқичларида ўқишлар имтиҳонлар билан якунланади.

Мактабда синфдан-синфга кўчириш имтиҳонлари Халқ таълими вазирлигининг тегишли буйруғи билан белгиланади.

15. Ўқувчиларни имтиҳонларга киритиш, синфдан-синфга кўчириш ва мактабни битириш Халқ вазирлигининг Йўриқномасига мувофиқ амалга оширилади.

16. Ўқувчилар тиббий комиссия хулосасига асосан касаллиги туфайли синфдан-синфга кўчириш ва битириш имтиҳонларидан озод қилиниши мумкин. Имтиҳонлардан озод этишга ҳуқуқ берадиган касалликлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги билан биргаликда Халқ таълими вазирлиги томонидан белгиланади.

17. Ўқувчиларнинг II ва III босқич мактабларини битиришлари ва уларга таянч таълим ҳақидаги гувоҳномалар ва ўрта таълим тўғрисидаги шаҳодатнома бериш тартиби Халқ таълими вазирлиги томонидан белгиланади.

18. II босқич мактаби ҳажмида таълимни якунлаган ўқувчиларга асосий (таянч) таълим олганлиги тўғрисидаги гувоҳнома, алоҳида муваффақиятларга эришганларга эса имтиёзли таянч таълими тўғрисида гувоҳнома топширилади.

III босқич мактаби ҳажмида таълим олган битирувчиларга ўрта маълумот тўғрисида шаҳодатнома, алоҳида муваффақиятларга эришганларга эса имтиёзли ўрта маълумот тўғрисида шаҳодатнома топширилади.

19. Катта ёшлилар таълими маркази мактабида ўқиш даврида бирор касб-ҳунарни ўрганиш имкониятига эга бўлган битирувчиларга, улар малака имтиҳонларини топширганларида ёки синовдан ўтганларида мазкур касбга доир ишга киришга асос бўладиган касб-корга доир мутахассислиги кўрсатилган гувоҳнома берилади.

20. Болаларни уй шароитида ўқитиш умумтаълим мактабларининг дастурлари бўйича давлат андозалари доирасида олиб борилади ва кейинчалик экстернат тартибида аттестациядан ўтказилади. Бундай ҳолларда ўқувчилар ота-оналари ёки улар ўрнини босувчи шахслар ўртасида мактаб, таълим бошқарувининг тегишли органлари билан шартнома тузилади. Бунда томонларнинг иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа мажбуриятлари белгиланади.

21. Мактаб ўз ҳудуди (микрорайони) да яшовчи I-IX синфларда ўқиши лозим бўлган барча болаларни мажбурий таълим олишга тўлиқ жалб этиш тадбирларини амалга оширади.

Таянч мактабда бўш ўринлар бўлган тақдирда у унда ўқишни хоҳлаган барча болаларни қабул қилишга мажбурдир. Агар мактабда ўқувчилар сони жуда кўпайиб кетса, синфларга янги ўқувчиларни қабул қилишда мактабга яқин яшайдиган болалар имтиёзга эга бўладилар.

23. Малакали ўқитувчилар ва етарли хоналарга эга бўлган барча турдаги умумий таълим мактабларида қуйидаги фанлардан машғулотлар ўтказиш учун синфларни икки гуруҳга бўлиб ўқитишга рухсат этилади:

V-IX синфлардаги ўқувчилар сони 25 ва ундан зиёд бўлган шаҳар мактабларида, ўқувчилар сони 20 ва ундан зиёд бўлган қишлоқ мактабларида ҳамда X-XI (XII) синфлардаги ўқувчилар сони 20 ва ундан зиёд бўлган шаҳар ва қишлоқ мактабларида меҳнат бўйича машғулотларда; тармоқ таълими дарсларида ҳам (VIII-IX синфларда 1 соат, X-XI (XII) синфларда 2 соат) фақат меҳнат бўйича амалий машғулотларда бўлиб ўқитиш амалга оширилади; X-XI синфлардаги ўқувчилар сони 25 ва ундан зиёд бўлган тақдирда жисмоний тарбия дарсларида (ҳар бир гуруҳда камида 8 йигит ва қиз бўлганда); I-IX синфлардаги ўқувчилар сони 25 ва ундан зиёд бўлган таълим рус тилида олиб борилмайдиган мактабларда рус тили ва адабиёти дарсларида X-XI (XII) синфлардаги ўқувчилар сони 20 ва ундан зиёд бўлган ҳамда таълим ўзбек тилида олиб борилмайдиган мактабларда ўзбек тили ва адабиёти, чет тили, информатика ва ҳисоблаш техникаси ва махсус фанлар, ихтисос бўйича айрим фанлар чуқур ўргатиладиган синф ва мактабларда эса ўз низомларига кўра бўлиниш амалга оширилади.

24. Умумий таълим мактабларида ўқув йили 2 сентябрдан бошланади. Ўқув йили тўрт чоракка (семестрга) бўлинади, унинг бошланиши ва охирги ўқув режаси билан белгиланади. Ўқув йили Амалий машғулотларни ҳисобга олмаганда 33 ҳафта, 1-синфларда эса 30 ҳафта давом этади.

Ўқув йили мобайнидаги таътиллар камида 30 календарь кун қилиб белгиланади: кузги таътил - 4 ноябрдан 11 ноябргача (8 кун), қишки таътил - 31 декабрдан 10 январгача (11 кун), баҳорги таътил - 22 мартдан 31 мартгача (10 кун). Ёзги таътил - ўқув йили (имтиҳонлар) тугаган кундан бошлаб 31 августгача (камида 8 ҳафта) давом этади.

1-синф ўқувчилари учун Мактаб (педкенгаш) кенгаши томонидан февраль ойи ўрталарида қўшимча бир ҳафталик таътил белгиланади.

Ўқув йили давомидаги иш ва машғулотлар қуйидаги байрам кунларида ўтказилмайди: 1 январь - Янги йил, 8 март - Хотин-қизлар куни, 21 март - Наврўз байрами, 9 май - Ғалаба куни, 1 сентябрь - Мустақиллик куни, Рўза ҳайит - (йид-ал-фитр) диний байрамининг биринчи куни, Қурбон ҳайит (йид-ал-адха) диний байрамининг биринчи куни, 8 декабрь - Конституция куни.

25. Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарори билан назарда тутилган ҳоллардан ташқари ҳолатларда ўқувчилари ўқув вақти ҳисобига қишлоқ хўжалиги ва бошқа ишларга, ўқув жараёни билан боғлиқ бўлмаган турли тадбирларга жалб қилиш тақиқланади. Ўқувчиларни дарслардан чалғитган халқ таълими муассасалари ва бошқаруви органлари раҳбарлари тегишли маъмурий жавобгарликка тортиладилар.

26. Кундалик ўқув машғулотлар сони ва тартиби мактаб директори томонидан тасдиқланган дарс жадвали билан белгиланади. Дарслар I босқич мактабида 35-40 дақиқагача, II ва III босқич мактабларида 40-45 дақиқагача, ўқув ҳафтаси 5-6 кун давом этади. I ва II навбат (смена) лардаги машғулотларнинг бошланишини ота-оналар (уларнинг ўрнини босувчи шахслар), ўқувчилар билан келишилган, санитария-гигиена талаблари ҳисобга олинган ҳолда Мактаб (педкенгаш) кенгаши белгилайди. Дарслар орасидаги танаффусларнинг давом этиши ўқувчиларнинг фаол дам олишлари ва иссиқ овқат билан таъминланишларини ташкил қилишни ҳисобга олган ҳолда белгиланади.

27. Уй вазифалари бериш мажбурий эмас. Улар ўқувчиларга педагогик талаблар ва ҳар бир боланинг шахсий руҳий-жисмоний хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда берилиши мумкин.

28. 1-синф ўқувчиларига баҳо ўқув йилининг биринчи ярми учун қўйилади, сўнгра эса чораклар бўйича қўйилади. Баҳолар қуйидаги балларда қўйилади: 5 (аъло), 4 (яхши), 3 (қониқарли), 2 (қониқарсиз). Бадаллардаги оралиқ якуний баҳолар (II - XI - (XII) синфлар) Мактаб (педкенгаш) кенгаши қарори билан чорак ёки ярим йиллик учун (агар фанни ўрганиш учун ўқув режасида ҳафтасига 1 соат вақт ажратилган бўлса) қўйилади. Йил охирида якуний баҳолар қўйилади.

29. Мактабдаги барча дарсдан ташқари тарбия ишлари ихтиёрийлик, фаолият турини танлашда мустақиллик, ўзаро ҳурмат ва ҳамкорлик принциплари асосида, ота-оналарнинг истаги, ўқувчиларнинг қизиқиши, интилиши ва қобилиятини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади.

Болалар ва ўсмирларни тарбиялаш вазифалари педагогик ва ўқувчилар жамоалари, болалар жамоат ташкилотлари, ота-оналар (улар ўрнини босувчи шахслар) ва жамоатчиликнинг биргаликдаги ижодий фаолиятида амалга оширилади. Бунинг учун мактабда ўқувчиларнинг қизиқишларига кўра бир хил ёшли ва турли ёшли бирлашмалари, ўқитувчилар ва ўқувчилар ширкатлари тузилиши мумкин.

III. ЎҚУВЧИЛАР

1. Умумий таълим мактабларининг ўқувчилари қуйидаги ҳуқуқларга эгадирлар:

а) давлат андозаларига мувофиқ бепул умумий (бошланғич, таянч, ўрта) таълим олиш;

б) ўқув шаклини танлаш. Ўқувчилар умумий таълим дастурларини ёки унинг айрим бўлимларини умумий ўрта таълим мактабларида ҳам, оилавий таълим олиш, мустақил ўқиш ва экстернат шаклида ҳам ўзлаштиришлари мумкин;

в) таълимнинг якка тартибдаги ўқув режаси бўйича давлат андозалари доирасида тезлаштирилган курсларида таълим олиш Якка тартибдаги ўқув режалари асосида ўқитиш шартлари мактаб устави билан тартибга солинади;

г) қўшимча (шу жумладан, пулли) таълим олиш хизматидан фойдаланиш;

д) мактаб Уставида белгиланган шаклда умумий таълим мактабини бошқаришда иштирок этиш;

е) инсон қадр-қимматини ҳурматлашни талаб қилиш, виждон ва ахборот эркинлиги, ўз қарашлари ва эътиқодларини эркин ифодалаш.

2. Ўқувчини кейинги синфга кўчириш ижобий якуний баҳо олган тақдирда амалга оширилади. Фавқулодда ҳолларда Мактаб (педкенгаш) кенгаши қарори билан I-IX синф ўқувчилари қониқарсиз баҳолар билан синфдан-синфга кўчирилишлари мумкин.

3. Бир-икки фан (она тили ва математикадан ташқари) бўйича дастурни ўзлаштирмаган 1-синф ўқувчилари, методика кенгашининг тавсияга кўра ва Мактаб (педкенгаш) кенгаши қарорига кўра, 2-синфга кўчирилишлари мумкин.

Ўқувчини 1-синфга қолдириш ҳақидаги қарор методик кенгаш (бирлашма) тавсиясига кўра Мактаб (педкенгаш) кенгаши томонидангина қабул қилиниши мумкин.

Ўқув дастурини ўзлаштира олмаган I босқич (I-IV синфлар) ўқувчилари методика кенгаши қарорига кўра зарурат бўлганда якка тартибдаги ўқув режасидан фойдаланган ҳолда қайта ўқиш учун қолдиришлари мумкин.

Икки марта бир синфда қайта ўқиш учун қолдирилган ўқувчиларга нисбатан Мактаб педагогика кенгаши руҳий-тиббий педагогика комиссияси хулосасига асосан уларни ёрдамчи ўқув-тарбия муассасаларига, синфлар ва мактабларни тўлдириш учун ўқишга юборишга тавсиянома беради.

4. Ўқув дастурини мажбурий талаблар даражасида ўзлаштира олмаган II босқич ўқувчилари Мактаб педагогика кенгаши қарорига кўра ўрнини босувчи таълим синфларига ўтказиладилар. Улар тегишли билим даражаларига эришганларидан сўнг оддий синфларга ўтказишлари мумкин. Бундан ташқари, уларнинг ўқиши якка тартибдаги режалар бўйича ҳам ташкил этилиши мумкин.

5. III босқич мактабини битирган ва айрим фанлардан имтиҳон топшира олмаган ўқувчиларга уларни битирув имтиҳонларидан сўнг 2 ой ичида қайта топшириш ҳуқуқи берилади.

Қониқарсиз баҳо олганда ўқувчиларга экстернат тартибда имтиҳон топшириш ҳуқуқи билан мактабда ўқилганлиги ҳақида маълумотнома берилади.

6. Ўқувчи унинг ота-онаси (улар ўрнини босадиган шахслар) йиллик баҳодан норози бўлса, унга Мактаб педагогика кенгаши томонидан тузиладиган тегишли фан комиссиясига (ота-оналар ёки улар ўрнини босувчи шахслар иштирокида, агар улар шуни хоҳласалар) имтиҳон топшириш имкони берилади. Қайта имтиҳон топширишга барча кўчириш синфларида (битирув синфлари бундан мустасно) фақат жорий ўқув йилида ўқитилган фанлар бўйича рухсат берилади.

7. Ўқувчилар умумтаълим муассасаси уставини бажаришга, виждонан ўқишга, мактаб мулкига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишга, бошқа ўқиётганлар ва ходимларнинг обрўсини ва қадр-қимматини ҳурматлашга, муассаса ходимларининг устав ва ички тартиб-қоидалар билан уларнинг ваколатларига ўтказилган талабларини бажаришга мажбурдирлар.

Умумтаълим муассасасидаги интизом у ерда ўқиётганлар, тарбияланувчилар, педагогларнинг инсоний қадр-қимматларини ҳурматлаш асосида қўллаб-қувватланади. Ўқувчиларга нисбатан жисмоний, руҳий зўравонлик қилиш усулларини қўллашга йўл қўйилмайди.

8. Ўқитувчилар ва ўқувчилар ўртасидаги баҳсли вазиятларни ҳал қилиш учун Мактаб кенгаши аъзоларидан иборат таркибда баҳсли масалалар комиссияси тузилади. Бу комиссия ўқувчи ёки унинг ота-оналари (улар ўрнини босувчи шахслар) томонидан ёзма, оғзаки ҳолда тушган аризаларни кўриб чиқади.

9. Жамоат тартиб-қоидаларини бузган, мактаб жиҳозлари ва мулкини ишдан чиқарган ўқувчига мактаб уставида белгиланган мактабдан ҳайдашгача бўлган таъсир чоралари қўлланилиши мумкин.

Умумтаълим мактабларини бошқариш органлари қарорига кўра қонунга хилоф равишда хатти-ҳаракат қилганлиги, Уставни қўпол равишда ва бир неча марта бузганлиги учун педагогик таъсир кўрсатишнинг охирги чораси сифатида ўн тўрт ёшга етган ўқувчиларни умумтаълим мактабларидан ҳайдашга йўл қўйилади. Етим болаларни ва ота-оналари назоратсиз қолган болаларни мактабдан ҳайдаш ҳақидаги қарор васийлик органларининг розилиги билан қабул қилинади.

Ўқувчини мактабдан ҳайдаш ҳақидаги қарор Мактаб кенгаши (педкенгаш) томонидан халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлими билан келишган ҳолда қабул қилинади.

Ўқувчининг ҳайдалганлиги ҳақида умумтаълим муассасаси уч кун муддатда маҳаллий бошқарув органларини хабардор қилади. Улар билан бир ой ичида ўқувчини бундан кейин қаерга жойлаштириш масаласини ҳал қилади.

IV. ПЕДАГОГИК ХОДИМЛАР

1. Педагогик ишларга қабул қилиш тегишли махсус маълумотга эга бўлган шахслар билан контракт тузиш асосида мактаб директори томонидан амалга оширилади.

2. Контракт тузиш, уни бекор қилиш ва унинг амалда бўлиш муддати, ишга қабул қилинган шахснинг ҳуқуқи ва мажбуриятлари, меҳнат ҳақи тўлаш ва меҳнатни ташкил этиш шартлари, ижтимоий-маиший ва бошқа шарт-шароитлар Педагог ходимлар билан меҳнат шартномаси тузишнинг контракт шакли тўғрисидаги Низомга мувофиқ белгиланади.

3. Педагог ходимларнинг ҳуқуқлари, вазифалари, уларни ижтимоий ҳимоя қилиш "Таълим тўғрисида" ги Қонун билан тартибга солинади.

V. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИНИ БОШҚАРИШ

1. Мактабни давлат - жамоатчилик томонидан бошқариш демократия, ошкоралик, ўз-ўзини бошқариш асосида амалга оширилади. Ўқувчилар ва мактаб ходимларини бирлаштирувчи мактаб жамоаси ўз вазифасини ота-оналар (улар ўрнини босувчи шахслар), маҳалла қўмиталари, кенг жамоатчилик билан мустаҳкам ҳамкорликда олиб боради. Мактабни бошқариш жамоанинг ўзини-ўзи бошқариш ва яккабошчилик асосида Мактаб (педкенгаш) кенгаши томонидан тасдиқланган ва маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларида рўйхатдан ўтказилган ўз Уставига мувофиқ амалга оширилади.

2. Мактабнинг ўқув-тарбия жараёнига ва кундалик фаолиятига бевосита раҳбарликни директор амалга оширади. У тажрибали ва қобилиятли мутахассислар орасидан, жамоа фикрини ҳисобга олган ҳолда, мактаб ўз тасарруфида бўлган халқ таълимининг юқори органи томонидан тайинланади.

Мактаб директорининг вазифалари

Мактаб директори қуйидаги вазифаларни бажаради:

давлат ва жамоат ташкилотларида мактаб манфаатларини ифодалайди;

ўқув-тарбия жараёнини режалаштиради ва ташкил қилади, унинг бориши ва натижаларини, мактаб дастурларининг бажарилишини назорат қилади, мактаб ишларининг сифати ва самаралилигига, болаликни ва меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига риоя этилишини, ўқувчиларнинг овқатланишига жавоб беради, мактабдан ташқари ва синфдан ташқари ишларни ташкил қилиш учун зарур шарт-шароитлар яратади;

ўринбосарларни танлаб, жой-жойига қўяди, уларнинг вазифаларини белгилайди, мактаб педагогик кадрларини жой-жойига қўяди, кабинет ва устахона мудирларини, ота-оналар (улар ўрнини босувчи шахслар) ва ўқувчилар фикрини ҳисобга олган ҳолда синф раҳбарларини тайинлайди, маъмурият ва педагогик, ўқув-тарбиявий ва хизмат кўрсатувчи ходимларни ишга қабул қилади ва ишдан бўшатади (шартнома асосида);

Мактаб кенгаши билан биргаликда мактаб таркибий қисмини ва тегишли халқ таълими органлари билан келишган ҳолда унинг мазмунини белгилайди, ўқитиш ва меҳнатга тайёрлаш ихтисосини танлайди, мактабнинг иш тартибини педагогнинг тарификация қилинган ишининг умумий миқдорини ўзгартирмай ўқув ҳафталари ва ўқув машғулотларининг давомийлигини, 1-синфга болалар қабул қилиш (6-7 ёш) ни, ўқувчилар кийими формасининг зарурияти ва турини белгилайди;

навбатдаги малака тоифаларини тасдиқлайдиган мактаб педагогика ходимларининг аттестация комиссиясига раҳбарлик қилади;

мактаб педагогика ходимларининг ижодий ўсишлари, таълим-тарбиянинг илғор шакл ва усулларини қўллашлари учун шарт-шароитлар яратади. Педагогларнинг ташаббуслари, ижодий изланишлари ва тажриба-экспериментал ишларини қўллаб-қувватлайди, ўқувчилар ва педагогларнинг ижодий фаолиятини ҳар томонлама ривожлантириш учун зарур шарт-шароитлар яратиш мақсадида мактабнинг илмий-текшириш, ишлаб чиқариш, кооператив ташкилотлар, маҳалла қўмиталари, ижодий уюшмалар бўлимлари ва бошқа давлат ҳамда жамоатчилик ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш йўлларини белгилайди;

мактабгача ажратилган молиявий маблағларга эгалик қилади, истиқболдаги масалаларни ҳал этиш ва мактабни ривожлантириш учун бюджет маблағларини, шунингдек, мактаб фонди маблағларини оқилона тақсимлашни таъминлайди;

иш юритишнинг ва мактаб ҳужжатларининг тўғри юритилишини ҳамда ҳисоботнинг ўз вақтида бўлишини таъминлайди;

Мактаб кенгаши, маҳаллий ҳокимлик олдида ўз фаолияти учун жавоб беради ва уларга вақти-вақти билан ҳисоб бериб туради.

Мактаб директорининг ҳуқуқлари

Мактаб директори қуйидаги ҳуқуқларга эгадир:

Мактаб (педкенгаш) кенгашига мактабнинг иш режаси ва ўқув режасини тасдиқлаш учун тақдим этиш, ўқув режалари, дастурларига ўқув ихтисосига мувофиқ ўзгартиришлар киритиш, ўқувчиларнинг ўқув йил давомидаги ва синфдан-синфга кўчириш имтиҳонларидаги билимларини текшириш шаклларини, ўқувчиларга таълим ва тарбия бериш воситалари ҳамда усулларини аниқлаш (белгиланган давлат андозаларининг бажарилишини таъминлаш шарти билан);

энг қобилиятли ва иқтидорли мактаб болаларини танлаш мақсадида ўқувчиларни тест синовидан ўтказиш, бир неча чуқур ўргатиладиган синфларнинг X-XI синфларига танлов асосида ўқувчилар қабул қилиш;

мактабга зарур бўлган жиҳозларни ва бошқа моддий ресурсларни хоҳлаган корхона, ташкилот, кооперативлар ва шахслар орқали чакана савдо тармоқларидан сотиб олиш, ижарага олиш, буюртма бериш, нақд пулсиз ва воситачи дўконларда майда улгуржини лимитга ҳисобламай олиш;

юқори малакали педагог-мутахассисларни таклиф этган ҳолда таълимга қўйилган мажбурий талаблар даражасини кўтариш мақсадида айрим фанлар чуқур ўрганилганда ўқув режасидан ташқари қўшимча курслар ташкил қилиш;

ҳар хил турдаги қурилиш ишларини, мактабни жорий тузатиш, жиҳозлаш, унинг хоналари, иншоотлари ва шу кабиларини яхши сақлашга оид ишларни бажариш учун ташкилотлар, муассасалар ва шахслар билан, шунингдек, ўқувчилар билан шартномалар тузиш;

молиявий таъминлашнинг турли манбаларидан фойдаланиб, мактабнинг ўз фондини ташкил қилиш;

тўлов қоғозлари бўйича ва чек дафтарлари бўйича ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига мувофиқ бухгалтерия ва статистика ҳисоботини мустақил равишда олиб бориш, мавжуд ортиқча анжомлар ва асбоб-ускуналарни сотиш;

Мактаб (педкенгаш) кенгаши билан келишган ҳолда мактаб фондидан олинадиган маблағларни тежаш ҳисобига ижодий ишловчи ўқитувчиларнинг иш ҳақига устамалар белгилаш;

аттестация якунларига кўра ўқитувчиларга юқори тоифа берилиши ҳақида таклифлар киритиш ҳамда педагогика ходимларини вилоят ва республика малака ошириш курсларига, стажировкага (шу жумладан, чет элларга), аспирантурага тавсия этиш;

мактабнинг жамоат ташкилотлари билан биргаликда ишда ва ўқишда алоҳида ютуқларга эришган ўқитувчиларни, ўқувчиларни ва мактабнинг бошқа ходимларини мукофотларга (шу жумладан, моддий) тавсия этиш, зарур ҳолларда уларни жазолаш;

ўқув-ишлаб чиқариш бирлашмалари ташкил қилиш, алоҳида тадбирлар ўтказиш учун зарур маблағларни тўплаб бошқа мактаблар, ўқув-тарбия, илмий ва мактабдан ташқари муассасалар билан бирлашмалар ташкил этиш тўғрисида шартномалар тузиш;

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига биноан ўқитувчилар ва ўқувчилар алмашиш тўғрисида, қўшма муассасалар ташкил этиш ҳақида, қўшма тадбирлар (конференциялар, мактаб лагерлари ва бошқалар) ўтказиш тўғрисида чет эл таълим ўқув юртлари билан шартномалар тузиш;

мактабнинг ўқув-тарбия фаолиятидаги кундалик масалаларни ҳал қилиш учун заруриятга қараб мактабнинг барча ходимларини ёки уларнинг айрим тоифаларини тўплаб мажлис ўтказиш;

ўз ўринбосарларининг, педагогларнинг иш фаолиятлари ҳақидаги ҳисоботларини тинглаш, Мактаб педагогика кенгаши муҳокамасига уларнинг ваколатларини давом эттиришлари ёки тўхтатишлари тўғрисида таклифлар, шунингдек, улар ишини такомиллаштиришга оид таклифлар киритиш;

мактаб Устави, Низоми, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига зид равишда ўтаётган Мактаб (педкенгаш) кенгаши ишини тўхтатиш.

3. Мактабни ўз-ўзини бошқаришнинг юқори органи мактаб жамоасининг конференцияси (умумий йиғилиш) ҳисобланади.

Ҳал қилувчи овоз билан делегатлар конференцияга II-III босқич мактаб ўқувчилари, ўқитувчилар ва мактабнинг бошқа ходимлари жамоаси, ота-оналар (уларнинг ўрнини босувчи шахслар) ва жамоатчилик вакилларининг йиғилишларида ҳар уч тоифадан тенг ҳолда сайланадилар.

Конференция ҳар йили камида бир марта ўтказилади.

Конференция:

Мактаб кенгашини, унинг раисини тўғридан-тўғри яширин овоз бериш йўли билан сайлайди, уларнинг ваколат муддатларини белгилайди;

мактаб Уставини қабул қилади ва унга зарур ўзгартиришлар киритади; мактабни ривожлантиришнинг, ўқув-тарбия жараёнининг сифат ва самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишларини тасдиқлайди;

ўқитиш қайси тилда олиб борилишини аниқлайди, мактабнинг моддий-техника базасини ривожлантириш учун қўшимча молиявий маблағлар жалб этади;

зарурат туғилган тақдирда мактабнинг турли иш йўналишлари бўйича вақтинчалик ёки доимий комиссиялар, штаблар, кенгашлар тузади ва уларнинг ваколатларини белгилайди.

Конференциялар оралиғидаги даврда ўз-ўзини бошқариш юқори органи вазифасини Мактаб кенгаши бажаради.

Мактаб кенгаши:

мактаб жамоаси конференцияси қарорлари бажарилишини ташкил этади, жамоа аъзоларининг таклифлари ва танқидий фикр-мулоҳазаларининг қандай амалга оширилаётганлигини назорат қилади;

мактабни ривожлантириш режасини тасдиқлайди;

директор билан биргаликда давлат ва жамоат ташкилотларида мактаб манфаатларини ифодалайди, шунингдек, ота-оналар (уларнинг вазифасини бажарувчи шахслар) билан бир қаторда давлат ва жамоат ташкилотлари ўқувчиларнинг манфаатларига тааллуқли масалалар муҳокама қилинаётганда уларнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлайди;

методик ва педагогик кенгашлар тақдимига кўра мактаб таълимини таъминлашнинг таркибий қисмини белгилайди, ўқитиш ва меҳнатга тайёрлаш ихтисосларини танлайди;

мактаб иш тартибини, педагогнинг тарификация қилинган умумий иш ҳажмини ўзгартирмасдан ўқув ҳафтаси ва ўқув машғулоти давомийлигини, 1-синфга қабул қилиш ёшини, ўқувчи кийими формасининг зарурати ва кўринишини белгилайди, тегишли халқ таълими бошқармаси органлари билан келишилган ҳолда биринчи, шунингдек, навбатдаги синфлар сонини аниқлайди;

бюджет маблағларини сарфлаш ҳисоботларини кўриб чиқади, маблағ билан таъминлашнинг турли манбаларидан фойдаланиб ўз фондини шакллантиради, мактабнинг бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларидан фойдаланишнинг асосий йўналишларини аниқлайди;

айрим педагоглар, мактаб директори ва унинг ўринбосарларининг иши ҳақидаги ҳисоботларни тинглайди, эгаллаб турган лавозимларига мувофиқликлари ёки номувофиқликлари муносабати билан уларнинг ваколатларни узайтириш ёки тўхтатиш ҳақида, шунингдек, уларнинг ишини такомиллаштириш юзасидан конференцияга таклифлар киритади;

амалдаги қонунчилик доирасида педагог ходимлар ва мактаб маъмуриятининг касб ва лавозим фаолиятига асоссиз аралашишдан ҳимоя қилувчи зарур чора-тадбирлар кўради, мактаб жамоаси мустақиллигини чекловчи ҳар қандай маъмурий буйруқбозликка йўл қўйилмайди ва мазкур масалалар бўйича тегишли органларга мурожаат қилади.

Мактаб кенгаши маъмурият, ўқитувчилар ва ўқувчилар жамоат ташкилотлари билан яқин алоқада иш олиб боради.

Унинг барча қарорлари ўз вақтида мактаб жамоаси, ота-оналар (уларнинг ўрнини босувчи шахслар) ва жамоатчиликка маълумот учун етказилади.

Мактаб кенгаши таркибига педагог ходимлар, II ва III босқич ўқувчилар, ота-оналар (уларнинг ўрнини босувчи шахслар) ва жамоатчилик вакиллари киради. Кенгашдаги вакиллик нормаси ва Кенгаш таркибининг умумий сони конференция томонидан белгиланади. Навбатдаги сайловларда Кенгаш таркибининг одатда камида учдан бир қисми янгиланади.

Ўқув юрти директори лавозими бўйича Кенгаш раиси ҳисобланади. Кундалик масалаларни ҳал қилиш учун Мактаб кенгаши ўз таркибидан бюро, баҳсли масалалар ва тафтиш комиссияларини сайлаши мумкин.

Мактаб кенгаши бир йилда камида 4 марта йиғилади. Мактаб кенгаши аъзолари ўз вазифаларини жамоатчилик асосида бажарадилар. Мактаб жамоаси конференцияси ўз аъзоларини муддатидан олдин кенгаш таркибидан чиқариши мумкин.

Агар Кенгаш йиғилишида Кенгаш аъзоларининг камида учдан икки қисми қатнашса ва қатнашчиларнинг учдан икки қисми овоз берган бўлса Мактаб кенгаши қарори қонуний ҳисобланади.

Мактаб кенгашининг ўз ваколати доирасида ва қонунчиликка мос равишда қабул қилган қарорларини бажариш маъмурият ва мактаб жамоасининг барча аъзолари учун мажбурийдир.

Мактаб кенгаши аъзоси киритган ҳар қандай таклиф, агар бу таклифни Кенгаш аъзоларининг учдан бир қисми қўллаб-қувватласа, у мазкур таклифнинг муҳокама қилинишини талаб этиши мумкин.

Мактаб кенгаши билан маъмурият ўртасида юзага келган мунозарали масалалар мактаб жамоаси конференцияси (умумий мажлисда) ёки халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлими кенгашида ҳал қилинади.

4. Ўқув-тарбия жараёнини ривожлантириш ва такомиллаштириш ўқитувчилар ва тарбиячиларнинг касб маҳоратларини ва ижодий салоҳиятини ошириш мақсадида педагог ходимларни бирлаштирувчи мактаб педагогика кенгаши - ҳайъат органи ташкил этилади.

Мактаб директори педагогик кенгашнинг раиси ҳисобланади.

Педагогик кенгаш:

таълим мазмуни (ўқув режалари, дастурлари, дарсликлар)нинг турли вариантларини муҳокама қилади, ўқув-тарбия жараёни услублари, шакллари ва уларни амалга ошириш усулларини танлайди; педагог ходимларнинг малакасини ошириш, уларнинг ижодий ташаббускорликларини ривожлантириш, педагогика тажрибаларини оммалаштириш ишларини ташкил этади, синов-эксперимент ишларининг бориши ва якуний муҳокама қилади, ўқув юртининг илмий-тадқиқот институтлари, кўнгилли жамиятлар, ижодий уюшмалар бўлимлари, бошқа давлат ва жамоат ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш йўналишларини белгилайди;

ўқувчилар, ота-оналар (уларнинг ўрнини босувчи шахслар) нинг фикр-мулоҳазаларини ҳисобга олиб мактаб педагогика ходимларини аттестациядан ўтказади, ўқитувчиларга малака тоифаларини бериш ҳақида халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимлари ҳузуридаги малака (аттестация) комиссияларига таклифлар киритади;

мактаб педагог ходимларини шаҳар, вилоят ва республика педагогика ўқишларига, малака ошириш курсларига, (шу жумладан, чет элга), аспирантурага, шунингдек, турли мукофотларга тавсия этади.

Педагогика кенгаши ҳузурида фанга оид ва бошқа секциялар, бирлашмалар ташкил этилиши мумкин.

5. Мактабда амалдаги қонунчиликка мувофиқ ўз Уставлари ва Низомлари асосида болалар, ўсмирлар ва ёшларнинг жамоат ташкилотлари фаолият кўрсатади.

Барча жамоат ташкилотлари мактаб Уставида назарда тутилган ўқув-тарбия жараёнини такомиллаштириш, мактабда демократия ва ошкораликни ривожлантириш, мажбуриятларни бажаришга эришиш ва ўқувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун ғамхўрлик қилишга даъват этилгандир.

Жамоат ташкилотларининг вакиллари Мактаб (педкенгаш) кенгаши, директор ўтказадиган мажлисларда муҳокама қилиш ва қарорлар қабул қилишда қатнашиш ҳамда мактаб маъмуриятидан ўқув-тарбия жараёни ҳақидаги зарур ахборотларни олиш, педагогларнинг аттестациядан ўтишида уларнинг ўқувчилар билан ўзаро муносабатлари ҳақидаги истакларни айтиш ҳуқуқига эгадирлар. Педагогика жамоаси, мактаб ва болалар, ўсмирлар ҳамда ёшлар ташкилотларининг раҳбарлари ўртасидаги муносабатлар ўзаро ҳурмат, ишонч, масъулият ва ҳамкорлик асосига қурилади.

6. Мактабларда ҳужжатларни юритиш тартиби Халқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган Мактаб ҳужжатларини юритиш тўғрисидаги йўриқномага биноан амалга оширилади.

Мактаб ҳисоботи давлат статистика органлари талабларига мувофиқ тақдим этилади. Давлат ва жамоат органлари томонидан бошқа хил ҳисоботларни талаб қилиш тақиқланади.

7. Мактабда барча текширув ишлари фақат халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимлари, вилоят халқ таълими бошқармалари, Тошкент шаҳар халқ таълими бош бошқармалари билан келишилган ва мактаб директори, Кенгаши хабардор қилинган ҳолда амалга оширилади.

8. Мактаб Устав асосида иш олиб боради.

Мактаб Уставида Ушбу Низомда келиб чиқадиган ҳуқуқ ва мажбуриятлар, тегишли халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимлари томонидан берилган қўшимча ваколатлар, шунингдек, амалдаги қонунга зид келмайдиган ва мактаб фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган бошқа масалалар белгиланади.

VI. МАКТАБНИНГ МОЛИЯ - ХЎЖАЛИК ФАОЛИЯТИ

1. Мактабнинг молиявий маблағи давлат даражасига эришишни таъминловчи норматив асосда ажратиладиган бюджет маблағлари ва мактабнинг бошқа манбалардан ташкил топувчи ўз маблағлари ҳисобига шаклланади.

2. Барқарор нормативлар бўйича ажратиладиган, ҳар йили нархларни эркинлаштириш билан аниқланадиган давлат бюджети маблағлари мактабдаги ўқув-тарбия жараёнларини, меҳнат жамоасини ижтимоий ривожлантириш ва унинг ходимларига иш ҳақи тўлашнинг асосий молиявий манбалари ҳисобланади ва улар таълимга нисбатан мажбурий талаблар даражасига эришишни таъминлайди.

Бюджетдан молиявий таъминлаш нормативларини ажратиш Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ва Молия вазирлиги қарорларига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоят ХТБ, Тошкент шаҳар ХТББ томонидан амалга оширилади.

Ҳокимликлар, маҳалла қўмиталари минтақавий эҳтиёжлар ва шарт-шароитлардан келиб чиқиб оширилган нормативларни белгилашлари ва уларни тегишли маблағлар билан таъминлашлари мумкин.

3. Мактаб кам таъминланган оилаларнинг болаларига умумий таълим фонди, мактаб фонди маблағлари ҳисобидан дарсликлар, ўқув-ёзув қуроллари, кийим-бош, оёқ кийимлари сотиб олишда ва текин ёки имтиёзли овқатланишни ташкил этишда моддий ёрдам кўрсатади.

4. Мактабнинг молиявий маблағлари унинг тўла ихтиёрида бўлади ва улар олиб қўйилмайди. Бу маблағларни тақсимлаш ҳуқуқи Мактаб кенгашига тегишлидир.

Мактабнинг ўз маблағлари қуйидаги асосий манбалар ҳисобига шаклланади:

мактабнинг хўжалик фаолиятидан, мактаб томонидан кўрсатилган пулли хизматлардан, мактаб биноси ва жиҳозларини ижарага беришдан олинган даромадлар;

давлат, ижтимоий, кооператив ва бошқа ташкилотлар, ўқув ва бошқа фуқароларнинг ихтиёрий бадаллари;

вазирликлар, идоралар, таянч ва бошқа корхоналар, давлат муассасалари, жамоатчилик ва кооператив ташкилотларнинг мақсадли қўйилмалари;

банк кредити ва бошқа тушумлар;

корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг, алоҳида шахсларнинг буюртмаларини бажаришдан тушумлар;

мактаб устахоналари, мактаб участкаси ва иссиқхоналари маҳсулотларини сотишдан тушган даромадлар.

5. Мактабда қўшимча ўқув предметлари ва режадан ташқари курслар жорий қилинганда, тажриба-эксперимент ишлари олиб борилганда, экспериментал педагогик майдончалар ташкил этилганда, янги турдаги мактаблар очилганда, шунингдек, бошқа ҳолларда ҳокимликлар мактабини зарур моддий-техника билан таъминлаш учун қўшимча молиявий маблағлар ажратишлари мумкин.

Таълимни ривожлантиришга оид мақсадли экспериментлар, истиқболли педагогик дастурларни илгари сурган экспериментал ва бошқа мактабларнинг фаолияти Халқ таълими вазирлигининг марказлашган фонди ҳисобидан, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоят ХТБ, Тошкент шаҳар ХТББ фондлари ва бошқа жалб қилинган маблағлардан молиявий таъминланиши мумкин.

6. Мактаб банк кредитидан фойдаланиши мумкин. Банклар томонидан мактабнинг кундалик фаолияти учун қисқа муддатли кредит ажратилади. Моддий негизни ривожлантириш ва ижтимоий ривожланиш учун келгусида қарзни узиш шарти билан мактабнинг ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш фонди ҳисобидан узоқ муддатли кредит берилади.

7. Мактаб ходимларига меҳнат ҳақи тўлаш ва уларни моддий рағбатлантириш меҳнатга ҳақ тўлашнинг амалдаги шартларига мувофиқ амалга оширилади.

Лавозим маошлари ва тариф ставкаларига педагогларнинг ва бошқа ходимларнинг тегишли малака тоифалари учун кафолатланган энг кам иш ҳақи сифатида қаралиши керак (барча турдаги I босқич умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг ҳафталик дарс соати 14 соат, II-III босқич мактабларида - 16 соат).

Малака тоифалари Аттестация тўғрисидаги Низомга мувофиқ мактабнинг барча ходимларини аттестациядан ўтказиш жараёнида берилади.

8. Мактабда лавозим маошларига ва ставкаларига касб маҳорати, меҳнатда эришган ютуқлари, алоҳида муҳим ишларни бажаргани учун ва бир йўла бир неча касбда ишлагани учун маблағларни тежаш ва мактаб фонди ҳисобидан табақалаштирилган қўшимча ҳақ ва устамалар берилиши мумкин.

Қўшимча ҳақлар жорий этиш ва педагог ходимлар ҳамда бошқа ходимларни мукофотлаш шартлари ва тартиби Мактаб кенгаши (педкенгаш) томонидан белгиланади.

I босқич кам сонли мактабларнинг педагогларига, куни узайтирилган гуруҳларига, шунингдек, танлов бўйича ёки факультатив (давлат томонидан ҳақ тўланадиган) машғулотлар учун, ўқувчиларнинг сонидан қатъи назар, фақат алоҳида синф ёки гуруҳ ўқувчилари учун ўтилган соатлар миқдорига қараб иш ҳақи тўлаш амалга оширилади.

9. Мактаб томонидан мустақил равишда ишлаб чиқилган ва тасдиқланган иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш режаси мактабнинг хўжалик фаолиятини режалаштириш ва ташкил этишнинг асосий шакли ҳисобланади. Режалаштиришнинг дастлабки маълумотлари: контроль рақамлар, давлат буюртмалари, узоқ муддатли иқтисодий нормативлар ва лимитлар - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Контроль рақамлар директив хусусиятга эга бўлмайди ва улар мактабдаги ўқувчилар сони, техник жиҳатдан жиҳозланганлик кўрсаткичлари, моддий, негизини ривожлантириш, мактаб жамоасининг ижтимоий ривожланиши, аҳолига пули хизматлар кўрсатиш ҳажмидан иборат бўлади.

10. Мактаб томонидан пулли хизматлар кўрсатиш деганда қуйидагилар тушунилади:

таълимга нисбатан мажбурий талаблар даражасини оширувчи турли пули факультатив курслар ва айрим фанларни чуқур ўрганиш бўйича курслар, бошқа ташкилотлар (олий ўқув юртлари, маданият ва санъат муассасалари, ижодий уюшмалар) дан юқори малакали мутахассисларни таклиф қилиш йўли билан махсус лекциялар ва маслаҳатлашувлар ўтказиш, санъат, жисмоний тарбия, спорт ва бошқалар бўйича қўшимча дарслар уюштириш;

катта ёшлиларни ўқитиш учун турли курсларни ташкил этиш;

ўқувчилар ва ўқитувчиларнинг меҳнат фаолияти жараёнида, шунингдек, корхона ва ташкилотларнинг буюртмаларини бажариш натижасида олинган маҳсулотларни сотиш;

мактаб хоналари, спорт заллари, жиҳозлар ва бошқа буюмларни ижарага бериш;

мактаб театрлари қатнашчилари, ўқитувчилар ва ўқувчилар кучи билан аҳолига спектакллар ва концертлар намойиш қилиш.

Аҳолига пули хизматлар белгиланган тартибда тасдиқланган нархлар ва тарифлар бўйича, бундай нархлар ва тарифлар бўлмаган тақдирда - шартлашилган нархлар бўйича кўрсатилади.

Ҳокимликлар пулли хизматлар бўйича давлат буюртмаларини бажариш ҳақидаги ҳисоботга мактаблар томонидан кўрсатилган хизматлар ҳажмларини ҳам қўшишлари мумкин.

Юқори ташкилотлар томонидан мактабларга пулли хизматларни ривожлантириш бўйича режалаштирилган топшириқларнинг, улар қандай шаклда бўлмасин, берилишига йўл қўйилмайди. Пулли хизматларни кўрсатиш бюджетдан молиявий таъминланадиган фаолият ўрнига амалга оширилмаслиги ва пулсиз хизмат кўрсатиш даражасини камайтириш эвазига бўлмаслиги шарт. Пулсиз хизмат кўрсатиш даражасини халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлими томонидан назорат қилинади.

11. Ҳокимликлар мактабларга зарур иншоотлар ва бинолар, муҳандислик коммуникациялари, ер майдонлари, ўқув қуроллари, инвентарларни етказиб берадилар, мактаб бинолари ва иншоотларини ўз вақтида асосли ва жорий тузатиб беришни таъминлайдилар, мактабларни асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш учун лимитлар ажратадилар.

12. Мактабнинг моддий-техника негизи таркибига ер, бинолар (асосий ва ёрдамчи бинолар), спорт иншоотлари, коммуникациялар, техник воситалар ва асбоб-ускуналар, транспорт воситалари, кутубхона фонди, лаборатория препаратлари, ўқув-кўргазмали қуроллар, мебель, ўқувчиларни ўқитиш ва тарбиялаш учун фойдаланиладиган бошқа мулклар киради.

Мактаб биноси техника хавфсизлиги қоидалари ва санитария-гигиена нормаларига мувофиқ жиҳозланади ҳамда фойдаланилади. Мактабларнинг моддий-техника негизини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш республика ва маҳаллий бюджетлар ҳисобидан, шунингдек, молиявий таъминлашнинг қўшимча манбалари, мактаб фонди ҳисобидан амалга оширилади.

13. Мактабда бухгалтерия ва статистика ҳисоби ҳамда ҳисоботини юритиш тартиби амалдаги қонунчилик билан тартибга солинади. Ҳисобга олиш мактаб томонидан мустақил равишда ёки марказлашган туман (шаҳар) бухгалтерия орқали олиб борилиши мумкин. Ҳисоб-китоб операциялари тўлов топшириқномалари бўйича ва чек дафтарчалари бўйича амалга оширилиши мумкин.

VII. МАКТАБНИНГ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКДА ҚАТНАШИШИ

Умумтаълим мактаби амалдаги қонунчиликка мувофиқ халқаро фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқига эгадир.

Мактаб хорижий ўқув юртлари билан валютасиз асосда халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимларининг тегишли органлари орқали ўқувчилар гуруҳини ўқишга, дам олишга, биргаликда ўтказиладиган олимпиадалар, кўриклар, танловларга юбориш юзасидан алмашиш имкониятларини назарда тутувчи тўғридан-тўғри амалий алоқалар ўрнатади.