Ўзбекистонда контрагентни текшириш: 2025 йилда бухгалтер учун йўриқнома

Шартнома тузишдан олдин контрагентнинг ишончлилигини текшириш – лозим даражадаги эҳтиёткорлик тўғрисидаги қонунчилик талабидир. Компаниялар бизнес-ҳамкорнинг битим бўйича мажбуриятларини бажариш қобилиятига ишонч ҳосил қилиши керак.

Биз компанияни тез текшириш бўйича қадамма-қадам йўриқнома тайёрладик. Контрагентни текшириш хизматлари бўйича эслатма сизга фойдали бўлади.

Материалда:

– Ўзбекистонда контрагентни текшириш бўйича қадамма-қадам йўриқнома:

• очиқ манбаларда ахборот йиғиш. Контрагентни текшириш учун бепул ресурслар рўйхати;
• компания ҳужжатларини таҳлил қилиш;
• манзил, омборни текшириш ва директор билан шахсан танишиш;
• юридик шахснинг молиявий аҳволи, тўлов қобилиятини таҳлил қилиш;
• контрагентнинг ишбилармон обрўсини таҳлил қилиш.

– бухгалтер контрагентларни текшириш бўйича ишни қандай ташкил этиши керак:

• бухгалтерия ва бошқашқа бўлимлар тартибига жорий этиш;
• масъул шахслар ва даврийлик;
• фойдали маслаҳатлар.

 

Контрагентларни текшириш – бухгалтернинг муҳим вазифаларидан бири. Ишончсиз контрагент билан ишлашнинг оқибатлари – бу нафақат шартномани бажармаслик натижасидаги йўқотишлардан иборат. Агар сиз лозим даражада эҳтиёткорлик қилмасангиз, ўз мажбуриятларини бажармаган ишончсиз контрагент билан битим бўйича харажатлар солиқ солиш мақсадларида тан олинмайди.

Шунинг учун сизда контрагент текширилганлиги ва шартнома тузилган пайтда ҳамкор ҳаққонийлик ва тўлов қобилияти белгиларига эга бўлганлиги тўғрисидаги тасдиқлар бўлиши керак. Бу далиллар солиқ текшируви ёки солиқларни қўшимча ҳисоблаш ҳақида хат келган тақдирда фойдали бўлади.

Бизнинг қадамма-қадам йўриқномамиз контрагентни тез ва сифатли текширишга ёрдам беради. Агар текшириш билан бошқа ходим, масалан, юрист ёки менежер шуғулланса ҳам, бухгалтер назоратни сақлаб қолиши муҳим. Чунки гап касбий жавобгарлик ва компаниянинг солиқ хавфсизлиги ҳақида кетмоқда.

Ўзбекистонда контрагентни текшириш: 2025 йилдаги қадамма-қадам йўриқнома

1-қадам. Очиқ расмий манбалардан ахборот йиғинг

Давлат органлари сайтларида контрагентни СТИР бўйича бепул текшириш мумкин. Олинган маълумотни сақланг ва чоп этинг.

1. Статистика органи сайтида Корхона ва ташкилотларнинг ягона давлат регистри (КТЯДР)дан кўчирма олиш мумкин. Ундан сиз контрагентнинг устав фонди, унинг таъсисчилари, ИФУТ, фирма рўйхатдан ўтган санаси, телефонлари ва манзили ҳақида биласиз. Ушбу кўчирма бўйича компаниянинг фаолият юритаётганлигига (тугатилмаганлигига) ишонч ҳосил қилинг.

2. Компаниянинг амалдаги мақомини «ЯИДХПнинг тадбиркорлик субъектларини рўйхатга олиш модули» орқали ҳам тасдиқлаш мумкин. Бу ерда контрагентларни СТИР бўйича уч бўлимда текшириш мумкин:

• Эълонлар ва хабарномалар (қайта ташкил этиш ва тугатиш ҳақида);
• Юридик шахслар нофаол мақомга ўтказилди;
• Тугатиш учун номзодлар.

 

Қайта ташкил этилаётган компания билан шартнома тузиш тавсия этилмайди, чунки келгусида контрагентни алмаштириш, бажариш ва ундириш билан қийинчиликлар келиши мумкин. Бундан ташқари, қайта ташкил этиш даврида битимларга чеклашлар амал қилиши мумкин, бунда шартномани ҳақиқий эмас деб тан олиш хавфи бор.

 

3. Солиқ қўмитаси сайтида бош саҳифага «Хавфсиз бизнес» модули чиқарилган, унда my3.soliq.uz сайтининг турли бўлимларидан юридик шахсларни текшириш функционали йиғилган. Контрагентни барча реестрлар бўйича текшириб кўринг – бу солиқ нуқтаи назаридан лозим даражадаги эҳтиёткорликнинг тасдиғи. Текшириш учун сизга контрагентнинг СТИР рақами керак бўлади.

 

«Хавфсиз бизнес» модули қуйидаги хизматларни ўз ичига олади:

• "Солиқлар ва бошқа тўловлар бўйича қарздорлар". Агар контрагентингизнинг солиқлар бўйича қарзлари бўлса, унинг ҳисобварақларини блоклаш хавфи юқори.
• "Шубҳали субъектлар" – солиқчиларнинг фикрича, шубҳали операциялар ўтказадиган ва яширин фаолият юритувчи субъектлар рўйхати;
• "Хавфсиз бизнес" учун муҳим бўлган қуйидаги рўйхатлар мавжуд:

– "Тадбиркорлик субъектлари ҳақида маълумотлар";

– "Мажбурий аудиторлик текширувидан ўтаётган корхоналар ҳақида маълумотлар". Ушбу рўйхат бўйича аудиторлик текширувидан четлатилган компанияларни аниқлаш мумкин;

– "Банкрот деб топилган ёки Давлат реестридан чиқарилган хўжалик юритувчи субъектлар ҳақида маълумотлар";

– "Қўшилган қиймат солиғи тўловчилари ҳақида маълумотлар". Контрагентнинг СТИР рақами бўйича компаниянинг ҚҚС тўловчиси эканлигига ишонч ҳосил қилишингиз мумкин. Шунингдек, ҚҚСга қўйиш санаси ва ҚҚС гувоҳномасининг мақоми (фаол, вақтинча тўхтатилган, тугатилган ёки бекор қилинган) тўғрисидаги маълумотлар мавжуд.

ҚҚС тўловчиси бўлмаган ташкилот томонидан чиқарилган ҚҚСли ҳисобварақ-фактура солиқни ҳисобга олиш ҳуқуқини бермайди. Шу билан бирга, агар контрагентнинг ўзи ҚҚС тўловчиси бўлмай туриб, ЭҲФда ҚҚСни кўрсатса, бу унга жарималар ва солиқ қўмитаси билан низолар келтириши мумкин. Шунинг учун шартномани имзолаш ва ЭҲФни қабул қилишдан олдин контрагентнинг ҚҚС тўловчиси мақомини текшириб кўринг.

Мy3.soliq.uz сайтида «Хавфсиз бизнес» модулидан ташқари текшириш учун бошқа ишлайдиган функционал ҳам бор:

• Шахсий кабинетдаги «Контрагент ҳақида маълумотлар». Контрагентдан кириш учун пароль керак бўлади. Сизнинг бизнес-ҳамкорингиз қайси маълумотларга рухсат беришни ўзи ҳал қилади;
• ҚҚС тўловчиларининг «қора» рўйхати. Ушбу рўйхат эски сайтда жойлашган: https://old.soliq.uz/activities/tax-risk-analysis – аммо у ҳар куни янгиланади. Контрагент тўланиши лозим бўлган ҚҚС суммасини камайтириш ҳуқуқини суиистеъмол қилган корхоналар қаторига киришини текшириб кўринг. Шуни ёдда тутингки, «қора» рўйхатга киритилган солиқ тўловчиларга ҚҚС гувоҳномаси бекор қилиниши ва уларнинг контрагентлари ҚҚС суммасини ҳисобга ололмасликлари мумкин. Хизматдан қандай фойдаланишни бу ерда ўқинг >>>.

 

 

4. Давлат харидлари электрон тизимининг порталида «Инсофсиз ижрочиларнинг ягона реестри» жойлашган. Унга қуйидаги компания ва шахслар киритилади:

• шартнома мажбуриятларини бажармаган, давлат харидларида иштирок этишда ёлғон маълумотлар ёки сохта ҳужжатлар тақдим этган;
• аффилланганликни ёки манфаатлар тўқнашувини яшириб қолган;
• тендерда ғолиб бўлган, лекин шартнома тузишдан бош тортган ёки четлатган;
• суд томонидан фирибгарлик ва коррупцияда айбдор деб топилган;
• юқори даражадаги солиқ хавфига эга бўлган.

Агар контрагентингиз «Инсофсиз ижрочилар реестри»да «ўтирган» бўлса, бу шартнома бўйича мажбуриятларни бажармаслик эҳтимоли ҳақида сигнал ҳисобланади.

 

5. Контрагентнинг тўлов қобилиятини текшириш учун давлат хизматлари порталида яна бир хизмат мавжуд: https://my.gov.uz/uz/service/721. СТИР рақамини киритиб, сиз:

• устав фонди миқдори, директорнинг Ф.И.Ш. ва телефон рақами ҳақида маълумот оласиз;
• ташкилотнинг тўловга лаёқатли ёки лаёқатсиз эканлигини ва тўловга лаёқатсиз деб эълон қилинган санани билиб оласиз.

Ташкилотнинг молиявий аҳволини қандай текшириш мумкинлиги ҳақида материал сизга фойдали бўлади.

 

6. Ўзбекистонда компанияларнинг қарзларини текшириш учун Мажбуриятлар реестри ишламоқда. Уни Мажбурий ижро бюроси олиб боради.

 

Реестрга суд қарори ёки бошқа органларнинг ҳужжатлари бўйича қарзларни ўташ учун мол-мулки ёки пуллари йўқ компания ва якка тартибдаги тадбиркорлар киритилади – улар бўйича ижро ишлаб чиқариши ундириш имконсизлиги сабабли ёпилади. Бироқ, бундай қарздорларнинг ҳисобварағига пул маблағлари келиши ёки бошқа мол-мулк пайдо бўлиши билан ижро ишлаб чиқариши қайта тикланади.

Бу нимани англатади? Агар контрагент реестрга тушса, унда муаммолар бўлиши мумкин: мол-мулкни хатлаш, ҳисобларни блоклаш. Бухгалтер учун бу сигнал: бундай ҳамкор ишончсиз ва у билан битим катта эҳтимол билан чўзилади ёки бузилади.

 

7. Шартнома предмети ҳақида маълумот берадиган хизматлар

Битим тузишдан олдин, мол-мулк гаровга қўйилганми ёки йўқми, албатта текшириб кўринг. Буни Ўзбекистон «Гаров реестри» орқали амалга ошириш мумкин.

Қидирув ҳар қандай шахс учун чекловларсиз очиқ. Текширувни компаниянинг СТИР рақами, кўчмас мулк объектининг кадастр рақами, ускунанинг серияси ва рақами, ЭҲФ рақами ва бошқалар бўйича ўтказиш мумкин. Реестрдан расмий кўчирма олиш учун сайтда рўйхатдан ўтиш керак.

 

Автомобиль сотиб олишдан олдин ЯИДХПнинг «Автомобиль тарихи ҳақида маълумотнома бериш» хизматидан фойдаланишни тавсия этамиз. Сиз автомобиль ҳақида тўлиқ маълумот оласиз, шу жумладан ЙҲХ ҳақида, тақиқ бор-йўқлиги, автомобиль гаровда турган-турмаганлиги ва бошқа юридик аҳамиятли маълумотлар. Бу – бизнинг рўйхатимизга киритган ягона пуллик хизмат. У БҲМнинг 0,09 бараварини ташкил этади.

 

2-қадам. Юридик шахс ҳужжатларини олинг

Одатда очиқ манбалардаги маълумотлар юридик шахс мақоми ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун етарли бўлади.

Бу муҳим: битим амалга оширишдан олдин бўлажак ҳамкордан қуйидаги ҳужжатларни сўранг ва текшириб кўринг:

• лицензия ва бошқа рухсат ҳужжатлари – агар улар контрагентнинг фаолият тури учун зарур бўлса;
• битим бўйича ҳужжатлар – сиз тузишни режалаштираётган битим турига қараб. Масалан, агар автомобил олди-сотдиси режалаштирилган бўлса – юридик шахснинг ушбу автомобиль бўйича ҳужжатлари;
• шартномани имзолайдиган шахснинг ваколатларини тасдиқловчи ҳужжатлар (ишончнома).

 

3-қадам. Контрагентнинг ишлаб чиқариш базаси ва ходимлари борлигига ишонч ҳосил қилинг. Директор билан шахсан танишинг

Лозим даражадаги эҳтиёткорлик доирасида ўтказишни тавсия этадиган контрагентни текшириш муҳим босқичларидан бири – ташкилотнинг ҳақиқатан ҳам хўжалик фаолияти билан шуғулланишини тасдиқлаш.

Контрагент рўйхатдан ўтган ҳақиқий манзилни текшириб кўринг. Бу бир кунлик фирмани аниқлашга ёрдам беради. Агар компания ўнлаб бошқа ташкилотлар билан биргаликда бир манзил бўйича рўйхатдан ўтган бўлса, бу унинг ҳақиқий фаолият юритмаганлигининг белгиси бўлиши мумкин.

 

Омборга «меҳмон» бўлиб келинг. Бу омбор ва маҳсулот, товарлар мавжудлигига ишонч ҳосил қилиш, сақлаш шароитларини, ишчилар сонини ва биноларнинг умумий ҳолатини баҳолашга имкон беради. Ташриф натижалари бўйича бизнес-ҳамкорнинг ишончлилиги ҳақида янада асосли хулосалар чиқаришингиз мумкин.

Ушбу босқичда раҳбар, бухгалтер ёки компаниянинг бошқа асосий ходимлари билан шахсий алоқа ўрнатиш, уларнинг касб маҳоратини баҳолашни маслаҳат беркамиз. Агар раҳбарият ўрнига учрашувга расман ваколат берилмаган ёки компанияда расмийлаштирилмаган шахслар келса, бу ташвишли сигналдир.

Раҳбар ўзини қандай тутишига эътибор беринг: у муҳокамага қанчалик тайёр, саволларингизга бажонидил жавоб берадими. Ушбу тафсилотлар бўйича унинг бизнесга алоқадорлиги ва сизга, бўлажак потенциал ҳамкор сифатида муносабати бўйича тасаввур ҳосил қилиш мумкин.

 

4-қадам. Компаниянинг молиявий ҳолатини текшириб кўринг

Агар юқорида келтирилган хизматлардан фойдаланган бўлсангиз, компаниянинг молиявий ҳолатини баҳолаш учун кўп маълумотлар тўплаб қўйган бўласиз.

Компаниянинг шубҳали, беқарор ёки ҳатто аянчли ҳолатини сизга қуйидагилар кўрсатади:

• солиқ қарздорлиги;
• мол-мулк ва транспорт тақиқ остида ёки гаровда;
• ундириш мумкин бўлган мол-мулк базасининг йўқлиги;
• тўлов қобилиятсизлиги белгилари;
• Инсофсиз етказиб берувчилар реестрига киритиш.

 

5-қадам. Контрагентнинг ишбилармонлик обрўсини ўрганинг

Компанияни бозорда неча йил ишлаётганлигига эътибор беринг. Интернетда шарҳларни ва умуман компания ҳақидаги ҳар қандай эслатмаларни қидиринг.

Бўлажак ҳамкорингизнинг веб-сайти бор-йўқлигини, у реклама жойлаштираётганлигини текшириб кўринг. Компаниянинг ижтимоий тармоқлардаги фаоллигини баҳоланг. Ҳақиқий бизнес бугунги кунда онлайн тарзда қандайдир намоён бўлади ва изоҳларда ҳақиқий мижозларнинг фикрларини топиш мумкин.

Директор ва таъсисчиларнинг Ф.И.Ш. бўйича уларнинг олдинги фаолияти, ишбилармонлик обрўси ҳақидаги шарҳларни қидиринг.

Ҳамкасблар ва ҳамкорлардан сўранг. Балки кимдир ушбу компания билан иш юритган ва шахсий тажрибаси билан ўртоқлашиши мумкин.

 

Бухгалтер контрагентларни текшириш бўйича ишни қандай ташкил этиши керак

Контрагентларни текшириш механизмини ҳар бир ташкилот ўзига хос хусусиятлари ва фаолият турини ҳисобга олган ҳолда мустақил равишда ишлаб чиқади. Иш тизимли бўлиши учун:

1. Контрагентни текшириш тўғрисидаги низомни ишлаб чиқинг ва раҳбариятга тасдиқлатинг. Контрагентни текшириш тартибини маҳаллий ҳужжат билан мустаҳкамланг. Амалиётчи-юристлар, Norma экспертлари томонидан ишлаб чиқилган намунадан фойдаланишингиз мумкин.

2. Ходимларни ўқитинг. Ходимлар чек-варақларга, текширув эслатмаларига эга бўлишлари ва бу тартиб-таомилнинг аҳамиятини тушунишлари керак.

 

 

3. Масъул шахслар ва текшириш даврийлигини белгиланг.

Шартнома тузишдан олдин контрагентларни текшириш учун бухгалтер, юрист, харидлар бўлими ходими масъул бўлиши мумкин.

Текширишлар даврийлигига келганда, қуйидаги қоидаларни белгилаш мумкин:

• янги контрагентларни текшириш ҳамиша шартнома тузишдан олдин ўтказилади;
• мавжуд контрагентларни мунтазам текшириш йилига бир марта ўтказилади;
• режадан ташқари текшириш контрагентнинг ишончсизлигига шубҳа туғилганда ўтказилади.

 

Амалиётчи бухгалтерларнинг фойдали маслаҳатлари

Текширилган контрагентларнинг электрон реестрини яратинг ва юритинг – унда текшириш натижалари, саналари, асосий фикр-мулоҳазаларни акс эттиринг. Бу сизни такрорий ишдан халос қилади ва кейинги назоратни соддалаштиради.

Контрагентларни текшириш учун энг яхши амалиётларни топиш ва тажриба алмашиш учун ҳамкасблар ва бошқа бухгалтерлар билан мулоқот қилинг.

Текширув пайтида муҳим жиҳатларни ўтказиб юбормаслик учун контрагентнинг чек-варағи, эслатмалардан фойдаланинг

Барчасини расман қайд этинг: бизнес ҳамкорнинг текширув натижаларини алоҳида жилдга тўпланг ва у билан албатта раҳбарни албатта имзо қўйдириб таништиринг. Бу сизни низоли вазиятларда ҳимоя қилади.

 

Сизда контрагентларни баҳолашнинг синалган усуллари борми?

Илтимос, ўзингизнинг лайфхаклар ва кейсларингиз билан бизнинг Telegram-жамоамизда ўртоқлашинг!