Муддатли битим: ҚҚС бўйича солиқ базаси қандай аниқланади

Муддатли битим стандарт битимдан шуниси билан фарқ қиладики, мажбуриятларнинг бажарилиши дарҳол содир бўлмайди. Бундай битимлар бўйича бухгалтер ҚҚС бўйича солиқ базасини тўғри аниқлаши ва битимнинг бозор қийматини тасдиқлаши муҳимдир.

Мақолада муддатли битимлар нима эканлигини, улар бўйича ҚҚС солиқ базасини қандай аниқлашни ва солиқни қандай ҳисоблаб чиқаришни кўриб чиқамиз.

 

Материалда:

– муддатли битим таърифи;
– мисоллар;
– муддатли битимлар бўйича ҚҚС бўйича солиқ базасини аниқлаш;
– муддатли битим бўйича ҚҚСни ҳисоб-китоб қилиш.

 

Битим муддатли ёки муддатли эмаслигини қандай тушуниш мумкин

Муддатли битим  – бу товарларни бериш ёки хизматлар кўрсатиш шартномада қатъий белгиланган қиймат бўйича келишилган муддат тугагандан сўнг амалга ошириладиган келишув. Битимни муддатли битим деб тан олиш учун учта шартнинг барчаси бажарилиши керак:

Мезон	Нимани англатади
1. Шартнома мажбуриятларини кечиктириб бажариш	Шартнома тузилган санадан кейин товар берилади (хизмат кўрсатилади)
2. Қатъий белгиланган нарх	Қиймат шартнома имзоланаётганда белгиланади ва ўзгармайди
3. Шартнома тузилган санадан уни бажариш санасигача бўлган вақт оралиғи	Шартнома тузиш ва уни бажариш ўртасида муайян муддат ўтади

 

Товар дарҳол жўнатилиб, тўлов кейинроқ, кечиктириб амалга оширилишини муддатли битим сифатида малакалаш мумкин эмас.

Муддатли битим томонлари келгусида товарни топшириш ёки хизмат кўрсатиш мажбуриятини оладилар, аммо қиймат аввалбошда қатъий белгиланади. Бажариш пайтида бозордаги вазиятнинг ўзгариши шартномавий нархга таъсир қилмайди, бироқ бунда ҚҚС бўйича солиқ базасига таъсир қилади.

 

Муддатли битимларга мисоллар

1. Товарларни етказиб бериш кечиктирилган ҳолдаги битимлар

Томонлар олди-сотди шартномасини тузадилар, бунда маҳсулотни етказиб бериш кейинроқ (бир ҳафтадан, бир ойдан кейин ва ҳ. к) амалга оширилади, аммо нарх шартномада қатъий белгиланган бўлади.

Мисол: улгуржи савдо компанияси сотувлар ошадиган мавсумга тайёргарлик кўриб, харид нархларининг ўсиши юзасидан эҳтиёт чорасини кўрмоқчи. У қурилиш материалларини сотиб олиш учун ишлаб чиқарувчи билан олдиндан шартнома тузади. Шартномада товарни 30 кундан кейин имзолаш пайтида қатъий белгиланган нархда етказиб бериш белгиланган.

2. Хизматлар кўрсатишга доир муддатли шартномалар

Хизматлар шартнома тузилган кунда қатъий белгиланган нарх бўйича тўланади, бироқ кейинроқ кўрсатила бошланади.

Мисол: МЧЖ 1 декабрдан бошлаб ускуналарга техник хизмат кўрсатиш шартномасини имзолайди, нарх октябрь ойида қатъий белгиланади. Хизматларни кўрсатишнинг бошланиш санаси шартнома имзоланган санага тўғри келмайди, бунда нарх шартномада келишилган ва қатъий белгиланган бўлади.

3. Муддатли битимларнинг ҳосила молиявий воситалари (деривативлар)

Энг кенг тарқалган деривативлар фьючерслар, форвардлар ва опционлар бўлиб, уларда ҳам ижро вақт бўйича кечиктирилади.

Тури	Қисқача таърифи	Ким ва қачон ижро этади
Форвард	Актив (товар, валюта, қимматли қоғоз)нинг келгусида олдиндан белгиланган нархда олди-сотди шартномаси	Белгиланган муддатда ҳар икки томон учун мажбурий
Фьючерс	Активни келгусида сотиш ва сотиб олиш бўйича стандартлаштирилган биржа шартномаси	Клиринг маркази орқали ҳисоб-китоб қилиш санасида бажарилиши мажбурий
Опцион	Активни белгиланган нархда сотиб олиш («колл» опцияси) ёки сотиш («пут» опцияси) мажбуриятини эмас, балки ҳуқуқини берадиган шартнома	Опцион эгасининг хоҳишига кўра ижро этилади

Опционнинг ўзига хос хусусияти ва унинг бошқа муддатли битимлардан фарқи: фьючерс ва форвардда ижро иккала томон учун ҳам мажбурийдир, опционда эса – опцион эгасининг танловига кўра .

 

Муддатли битимлар бўйича ҚҚС бўйича солиқ базаси қандай аниқланади

Муддатли битимлар бўйича ҚҚС бўйича солиқ базасини аниқлаш тартиби Солиқ кодексининг 253-моддасида белгиланган.

Муддатли битимлар бўйича товарлар (хизматлар) реализация қилинганда солиқ базаси товарларнинг, хизматларнинг шартномада кўрсатилган, бироқ реализация қилинган санадаги бозор нархларидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган қийматдан паст бўлмаган қиймати сифатида аниқланади.

Биржа майдонларида савдо қилинмайдиган деривативлар билан боғлиқ битимлар бўйича солиқ базаси шартномага асосан асос активнинг қиймати сифатида – бироқ реализация қилинган санадаги бозор нархларидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган қийматдан паст бўлмаган қиймати сифатида аниқланади.

Биржаларда савдо қилинадиган ва асос активни етказиб беришни назарда тутадиган деривативларнинг асос активлари муқобил механизмни назарда тутади. Солиқ базаси ушбу ҳосила молиявий воситанинг биржа таснифи шартларига мувофиқ белгиланган қийматдан иборат бўлади.

Опцион шартномаларининг асос активини биржа бозорида сотишда гибрид ёндашувдан фойдаланилади. Солиқ базаси биржа таснифи шартларига мувофиқ белгиланган, лекин реализация қилинган санадаги бозор нархларидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган қийматдан паст бўлмаган қиймат сифатида аниқланади.

ҚҚС бўйича солиқ базасини ҳисоблаб чиқариш мақсадида товар, хизмат ёки асос активнинг қиймати акцизлар ҳисобга олинган (акциз тўланадиган маҳсулотга нисбатан) ва ҚҚС ҳисобга олинмаган ҳолда аниқланади.

Муддатли битимлар (товарлар, хизматлар)	Товарлар, хизматларнинг шартномада кўрсатилган, лекин реализация қилинган санадаги бозор қийматидан паст бўлмаган қиймати
Биржада савдо қилинмайдиган деривативлар	Асос активнинг шартномага мувофиқ қиймати, бироқ реализация қилинган санадаги бозор қийматидан паст бўлмаган қиймат
Биржа майдонларида савдо қилинадиган деривативлар	Мазкур молиявий воситанинг биржа таснифи шартлари бўйича белгиланган қиймати
Биржада савдо қилинадиган опцион шартномалари	Биржа таснифи бўйича қиймат, бироқ реализация қилинган санадаги асос активнинг бозор қийматидан паст бўлмаган қиймат

 

Муддатли битим бўйича ҚҚС қандай ҳисобланади

1-қадам. Шартномавий қийматни аниқланг

Шартномада қатъий белгиланган нархни ҚҚСсиз, лекин акцизни (агар акциз тўланадиган товар бўлса) ҳисобга олган ҳолда олинг.

2-қадам. Бажариш санасидаги бозор қиймати билан таққосланг

СК 253-моддаси 2-қисмига  асосан солиқ базаси реализация қилинган санадаги бозор нархидан паст бўлиши мумкин эмас.

Товарлар (хизматлар) ёки асос активнинг бозор қиймати трансферт нархни белгилаш тамойилларига мувофиқ аниқланади .

Агар солиқ органлари битим нархи товарларнинг (хизматларнинг) бозор қийматига мувофиқ келмайди деб ҳисобласа, солиқ базасига тузатиш киритиш ҳуқуқига эга. Бироқ солиқ тўловчи ҳам бундай қарор юзасидан битимнинг бозор нархи асосномасини тақдим этган ҳолда низолашишга ҳақли .

 

3-қадам. ҚҚСни ҳисобланг

ҚҚСни ҳисоб-китоб қилиш учун формула: Солиқ базаси х 12%.

Шуни инобатга олингки, ҳосила молиявий воситаларни реализация қилиш ҚҚСдан озод қилинган, солиқ солинадиган ҳосила молиявий воситаларнинг асос активини реализация қилиш бундан мустасно. Имтиёзни қўллаш мақсадида ҳосила молиявий инструментни реализация қилиш деганда унинг асос активини реализация қилиш, шунингдек контракт бўйича мукофотлар суммаларини, вариацияга оид маржа суммаларини тўлаш, ҳосила молиявий воситалар шартларига мувофиқ асос актив тўлови бўлмаган ҳосила молиявий восита тарафларининг бошқа даврий ёки бир марталик тўловлари тушунилади .

 

4-қадам. Бухгалтерия ҳисобида акс эттиринг

ҚҚС тўловчи муддатли битимлар бўйича операцияларнинг алоҳида ҳисобини юритиши керак. ҚҚС товарларни (хизматларни) реализация қилиш бўйича айланма амалга оширилган санага мувофиқ ҳисоблаб чиқарилади. Одатда, маҳсулот етказиб берувчи томонидан ҳисобварақ-фактура тақдим этилган сана ёки товарлар жўнатилган (берилган) сана, агар ушбу сана ҳисобварақ-фактура тақдим этилган санадан олдин келса, товарларни реализация қилиш бўйича айланма амалга оширилган сана ҳисобланади .

Агар товарни жўнатиш (бериш) амалга оширилмаса, товарга бўлган мулк ҳуқуқи харидорга ўтказилган кун товарни реализация қилиш бўйича айланма амалга оширилган санадир.

Хизматлар кўрсатилганлиги фактини тасдиқловчи ҳисобварақ-фактура ёки бошқа ҳужжат расмийлаштирилган (имзоланган) сана хизматларни реализация қилиш бўйича айланма амалга оширилган санадир.