ТТХни ҳисобга олган ҳолда ТМЗ таннархини ҳисоблаш усуллари

ТМЗ (товар-моддий захиралар) таннархини ҳисоблаш товар нархига, фойда маржасига ва молиявий натижага бевосита таъсир кўрсатади. Амалда бухгалтерлар ТМЗни сотиб олиш билан боғлиқ қўшимча харажатларни турлича акс эттирадилар.

Ташкилот транспорт-тайёрлов харажатларини (ТТХ) ҳисобга олиш усулини танлаш  – уларни захиралар таннархига киритиш ёки давр харажатларига киритиш ҳуқуқига эга. Қолган қўшимча харажатлар – божхона божлари ва йиғимлари, сертификатлаштириш харажатлари, қопланмайдиган солиқлар таннархга киритилади.

Profi Training бизнес-тренери Юлия ПАКИДИШЕВА (АCCА DipIFR, CAP) иккала усулни ҳам тушунтириб берди:

 

Транспорт-тайёрлов харажатлари (ТТХ) – бу ТМЗни тайёрлаш ва уларни жорий фойдаланиш ёки сақлаш жойигача етказиб бериш харажатларидир. Жумладан:

• юклаш-тушириш ишлари ва барча турдаги транспорт воситалари билан ташиш;
• ташиш пайтидаги хатарларни суғурталаш;
• товарларни сақлашга тайёрлаш ва қайта ишлаш.

Бошқача айтганда, бу ТМЗнинг омборга "етиб келиши" ва сотиш ёки фойдаланишга тайёр бўлиши учун зарур бўлган барча харажатлардир.

4-сон БҲМС бўйича таннархни шакллантиришнинг иккита мумкин бўлган вариантини кўриб чиқамиз:

 

1. ТТХни бевосита киритиш

Бунда ТТХ товар қийматига дарҳол қўшилади. Оддий ва кўникилган усул – кичик номенклатура ёки алоҳида товарларнинг сезиларли қиймати мавжуд бўлганда қулай.

Кўрсаткич	Сумма (сўм)	Изоҳ
Товар қиймати	1 000 000	Етказиб берувчига тўланган сумма
ТТХ	200 000	Ташувчи, суғурталовчи ва омбор учун тўланган суммалар
Сотишдан тушган тушум	1 500 000
Таннарх	1 200 000	Жами
Ялпи фойда	300 000	Даромаддан таннарх айрилганда

 

2. Алоҳида ҳисоб рақами орқали ТТХ 

ТТХ "Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш" ҳисобварағида ҳисобга олинади ва қуйидагича тақсимланади:

• давр охиридаги ТМЗ қолдиғига;
• давр мобайнида чиқиб кетган ТМЗга (сотилган, фойдаланилган, бепул берилган).

Қолган қўшимча харажатлар (божхона тўловлари, сертификатлаш, қайтарилмайдиган солиқлар ва йиғимлар) барибир таннархга киритилади.

 

Агар ТТХ давр харажатларига киритилса:

Кўрсаткич	Сумма (сўм)	Изоҳ
Сотишдан тушган тушум	1 500 000
Таннарх	1 000 000
Ялпи фойда	500 000	Фақат товар қиймати
Давр харажатлари	200 000	ТТХ алоҳида ҳисобга олинади
Асосий фаолиятдан олинган фойда	300 000

 

Товар бирлигининг таннархи пастроқ, фойда эса ўзгаришсиз қолади

Агар корхона ТТХ ҳисобини иккинчи усулда юритишни танласа, унинг учун ишчи ҳисобварақлар режасига 1510 "Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш" синтетик ҳисобварағини киритиш зарур. Бундай ҳолда, ТТХ суммаси ишлаб чиқариш харажатларига ёки материаллар турига қараб давр харажатларига ишлатилиши бўйича ҳисобдан чиқарилади.

ТТХ ҳисоб-китобига мисол:

Бошланғич маълумотлар:

ТМЗ қолдиғи	500 минг сўм
Кирим	300 минг сўм
ТТХ	160 минг сўм
ТМЗнинг чиқиб кетиши	400 минг сўм

Ҳисоб-китоб:

Ўртача ТТХ фоизи = 160 минг сўм / (500 минг сўм + 300 минг сўм) х 100 = 20% (500 минг сўм)

Чиқиб кетган ТМЗ учун ТТХ = 400 минг сўм × 20% = 80 минг сўм

ТТХ фоизи барча захираларнинг умумий қийматидан давр учун аниқланади (давр бошидаги қолдиқ + давр давомидаги тушум).

Бундай ёндашув транспорт-тайёрлов харажатларини давр охиридаги ТМЗ қолдиғи ва чиқиб кетган товарлар ўртасида таннархни оширмасдан ва пасайтирмасдан мутаносиб равишда тақсимлайди.

 

Ҳар иккала ҳолат бўйича бухгалтерия ёзувлари ва қўшимча изоҳлар қуйидаги тавсияда келтирилган:

Шунингдек, нақд пулсиз операциялар давомида товарлар келиб тушганда сизда ТТХ юзага келиши мумкин. Масалан, устав жамғармасига ҳисса сифатида товарлар келиб тушганда, товарлар бепул олинганда ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатларда. Бу ҳолатларда ТТХни қандай ҳисобга олиш кераклиги қуйидаги манбада батафсил тушунтирилган: