2020-2030 йилларда ўзбек тилини ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш Концепцияси (ЎзР Президентининг 20.10.2020 й. ПФ-6084-сон Фармонига 1-илова)

Ўзбекистон Республикаси

Президентининг

2020 йил 20 октябрдаги

ПФ-6084-сон Фармонига

1-ИЛОВА

2020-2030 йилларда ўзбек тилини ривожлантириш

ва тил сиёсатини такомиллаштириш

КОНЦЕПЦИЯСИ

1-БОБ. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР

2020-2030 йилларда ўзбек тилини ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш концепцияси (кейинги ўринларда - Концепция) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги ПФ-5850-сон Фармони ижросини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилган.

Концепция ўзбек тилини узоқ муддатли ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб беради ҳамда қуйидаги мақсадли вазифаларга эришишни назарда тутади:

ўзбек тилининг мамлакатимиз ижтимоий ҳаётида ва халқаро миқёсдаги обрў-эътиборини ошириш;

ўзбек тили таълимини такомиллаштириш, ёшларни миллий ҳамда умуминсоний анъана, қадриятларга садоқат, улуғ аждодларимизнинг бой маънавий меросидан ғурурланиш ва уларни янада бойитиш руҳида тарбиялаш;

жамиятда ўзбек тилига (давлат тилига) ҳурмат-эътибор ва меҳр-муҳаббат муҳитини шакллантириш;

мамлакатимизда ҳар бир фуқаронинг давлат тилини билишига ва буни бурч ва мажбурият сифатида ҳис этишига эришиш;

ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузини ошириш, "Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари" тамойили асосида мамлакат тараққиётининг янги даврида давлат тилини ривожлантиришни юксак босқичга кўтариш;

республикамиз ижтимоий ҳаётининг барча соҳаларида давлат тилининг тўлиқ жорий этилишини таъминлаш, давлат тили тўғрисидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш.

2-БОБ. ДАВЛАТ ТИЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ

УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ

Узоқ истиқболдаги мақсадли вазифалардан келиб чиқиб, давлат тили қуйидаги устувор йўналишлар асосида ривожлантирилади:

мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётининг барча соҳаларида давлат тили имкониятларидан тўлиқ ва тўғри фойдаланишга эришиш;

таълим ташкилотларида давлат тилини ўқитиш тизимини янада такомиллаштириш, унинг илм-фан тили сифатидаги нуфузини ошириш;

давлат тилининг софлигини сақлаш, уни бойитиб бориш ва аҳолининг нутқ маданиятини ошириш;

давлат тилининг замонавий ахборот технологиялари ва коммуникацияларига фаол интеграциялашувини таъминлаш;

давлат тилининг халқаро миқёсдаги ўрни ва нуфузини ошириш, бу борада хорижий ҳамкорлик алоқаларини ривожлантириш;

мамлакатимизда истиқомат қиладиган барча миллат ва элатлар тилларини ривожлантириш мақсадида кенг ва тенг имкониятлар ҳамда уларга давлат тилини ўрганиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш.

1-§. Мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётининг барча

соҳаларида давлат тили имкониятларидан тўлиқ

ва тўғри фойдаланишга эришиш

Ўзбек тилини сиёсий-ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маърифий ва бошқа соҳаларда қўллаш доирасини кенгайтириш, ундан давлат тили сифатида тўлиқ ва тўғри фойдаланишни таъминлаш мақсадида қуйидаги тадбирлар амалга оширилади:

ўзбек тили ва адабиёти бўйича билимни баҳолашнинг миллий тест тизими асосида раҳбар кадрларнинг давлат тилида расмий иш юрита олиш даражасини аниқлаш механизмини ишлаб чиқиш ҳамда масъул лавозимларга тайинланадиган шахслар учун давлат тилини билиш бўйича даража сертификатларини жорий этиш;

барча вазирлик ва идоралар таркибида иш юритиш, шунингдек барча идоралараро ҳужжатлар айланиши давлат тилида бўлишини тўлиқ таъминлаш ва бу жараёнда давлат тилига қатъий амал қилишни назорат қилиш;

давлат тилини ривожлантиришга доир ягона давлат сиёсатини юритиш бўйича илмий-амалий анжуманлар ташкил этиш;

давлат тилида соҳавий иш юритиш ҳужжатларининг ягона электрон намуналарини ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланиш учун онлайн дастурлар яратиш;

лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини, имло қоидаларини янада такомиллаштириш ва янги ёзувга тўлиқ ўтишни таъминлаш.

2-§. Таълим ташкилотларида давлат тилини ўқитиш

тизимини янада такомиллаштириш, унинг илм-фан

тили сифатидаги нуфузини ошириш

Таълим ташкилотларида давлат тилини ўқитиш тизимини янада такомиллаштириш, унинг илм-фан тили сифатидаги нуфузини ошириш йўналишида қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:

мактабгача таълим ёшидаги болаларга ўзбек тилини ўргатиш тизимини такомиллаштириш;

умумий ўрта таълим муассасаларида ўзбек тилини ўқитиш тизимини тубдан такомиллаштириш, ўзбек тили бўйича машғулот ва дарс соатларини кўпайтириш;

ўзбек тили бўйича билимларни баҳолаш тизимини такомиллаштириш;

ўзбек адабий тилининг ёзма нутқ меъёри ва қоидаларини ўрганиш учун зарур шарт-шароитлар яратиш мақсадида қисқа муддатли ўқув курсларини мунтазам равишда ташкил қилиб бориш ва масофавий ўқитиш тизимида таълим олиш имкониятини яратиш;

таълимнинг барча босқичларида давлат тили ўқитилиши ҳамда ўзбек тили ва адабиётини янада ривожлантириш борасидаги илмий, илмий-амалий изланишлар кўламини кенгайтириш;

ўзбек тили ўқув лексикография тармоғини ривожлантириш, замонавий, янги авлод ўқув луғатларини тузиш ҳамда уларнинг электрон шаклларини ва соҳалар бўйича атамалар луғатини яратиш;

ўзбек тилининг ўзига хос хусусиятлари тўла ҳисобга олинган имло ва пунктуация қоидалари акс эттирилган "Ўзбек тили меъёрлари" илмий-оммабоп ўқув қўлланмасини нашрга тайёрлаш;

давлат олий таълим муассасаларининг таълим бошқа тилларда олиб бориладиган йўналишларида "Ўзбек тилининг соҳада қўлланилиши" фанини ўқитиш тизимини йўлга қўйиш;

барча олий таълим муассасаларининг бакалавриат босқичида "Касбий нутқ маданияти" фанини жорий қилиш;

олий таълим муассасаларининг филология таълим йўналишларида "Компьютер лингвистикаси", "Амалий филология" йўналишларини ташкил қилиш;

ўзбек тили ва адабиётини ўқитишнинг замонавий методикасини яратиш;

бирламчи моддий ва ёзма манбалар асосида ўзбек тилининг кўп минг йиллик тарихий ривожланишини ёритиб берувчи илмий адабиётларни нашрга тайёрлаш ва чоп этиш.

3-§. Давлат тилининг софлигини сақлаш, уни бойитиб

бориш ва аҳолининг нутқ маданиятини ошириш

Ўзбек тилини мунтазам бойитиб бориш, унинг софлигини сақлаш, аҳолининг давлат тилидаги нутқ маданиятини юксалтириш борасида қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:

Ўзбекистон телерадиоканалларининг кўрсатув ва эшиттиришлари, оммавий кино, концерт дастурлари, оммавий ахборот воситаларининг аудиовизуал асарларида сухандон-бошловчилар ва барча қатнашчиларнинг ўзбек адабий тилида сўзлашини таъминлаш;

кўп жилдли "Ўзбекистон миллий қомуси"ни лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида нашрга тайёрлаш ва чоп этиш;

жадид намояндаларининг бой маънавий мероси, ҳаёти ва фаолиятини ўрганишга оид илмий изланишларни рағбатлантириш;

ўзбек тили диалектлари харитасини яратиш;

ўзбек тилининг ўзига хос ноёб хусусиятлари акс этган фольклор ва мумтоз адабий асарларни нашрга тайёрлаш ва чоп этиш;

ёшлар ўртасида нутқ маданиятини оширишга қаратилган танловлар ўтказиш, жумладан, "Зулфияхоним қизлари", "Мард ўғлонлар" танловлари номзодларига давлат тилини билиши шартини киритиш;

савдо, ишлаб чиқариш, маиший хизмат кўрсатиш объектларига ўзбекча ном қўйишнинг норматив-ҳуқуқий асосини шакллантириш.

4-§. Давлат тилининг замонавий ахборот

технологиялари ва коммуникацияларига

фаол интеграциялашувини таъминлаш

Давлат тилининг замонавий ахборот технологиялари ва коммуникацияларидаги ўрнини кучайтириш, замонавий дастурий ишланмаларни яратишдаги мавқеини ошириш йўналишида қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:

ўзбек тилига оид барча илмий, назарий ва амалий маълумотларни ўзида жамлаган электрон кўринишдаги ўзбек тили миллий корпусини яратиш;

ўзбек тилини Интернет жаҳон ахборот тармоғида оммалаштириш, унда муносиб ўрин эгаллашини таъминлаш, дастурий маҳсулотларнинг ўзбекча иловаларини яратиш, ўзбек тилини ўргатувчи компьютер дастурларини кенг миқёсда амалиётга татбиқ қилиш;

ўзбек тилидаги матнлар таҳририга мўлжалланган компьютер дастурларини яратиш;

ўзбек тилидан жаҳоннинг етакчи хорижий тилларига ва хорижий тиллардан ўзбек тилига таржима қилувчи компьютер дастурини яратиш;

давлат тилида яратилган дастурий таъминотларнинг ягона сертификатлаш ва стандартлаштириш хизматини жорий этиш.

5-§. Давлат тилининг халқаро миқёсдаги ўрни

ва нуфузини ошириш, бу борада хорижий

ҳамкорлик алоқаларини ривожлантириш

Давлат тилининг халқаро миқёсдаги ўрни ва нуфузини ошириш ҳамда бошқа тиллар билан алоқаларини кенгайтириш бўйича қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:

ўзбек тилини хорижий мамлакатларда кенг тарғиб қилиш, уни ўрганиш истагида бўлган чет эллик фуқароларга кўмаклашишга мўлжалланган ўзбек тилини ўргатувчи онлайн платформа ташкил қилиш, унинг ахборот базасини таъминлаш ва мунтазам бойитиб бориш;

хорижда истиқомат қилаётган ватандошларнинг маданий ва тил ўзлигини сақлаб қолиш, уларнинг ўзбек маданий анъана ва қадриятлари руҳида тарбия топишларига кўмаклашиш, ўзбек миллий маданий марказларини бадиий адабиётлар билан мунтазам таъминлаб бориш;

хорижий олий таълим муассасаларида ўзбек тили марказлари фаолиятини йўлга қўйиш;

хорижда фаолият кўрсатаётган ўзбек тили ўқитувчилари билан мунтазам алоқа ўрнатиш ва ўзаро тажриба алмашишни йўлга қўйиш;

хорижий олий таълим муассасаларида фаолият кўрсатаётган ўзбек тили курсларини зарур илмий, ўқув-услубий адабиётлар билан таъминлаш тизимини жорий этиш;

хорижда ўзбек тили ва адабиёти бўйича илмий тадқиқот олиб бораётган олимлар, тадқиқотчилар, таржимонлар билан мунтазам алоқа ўрнатиш, илмий ҳамкорликни йўлга қўйиш;

мамлакатимизнинг хориждаги дипломатик ваколатхоналари ҳузурида "Ўзбек тилининг дўстлари" клубларини кўпайтириш;

фан ва таълимдаги ҳамкорликни кучайтириш орқали чет эллик ёшларнинг ўзбек тилига бўлган қизиқишини ошириш;

хорижда ўзбек тилининг халқаро нуфузи, жозибадорлиги ва имкониятлари ҳақида илмий анжуманлар, давра суҳбатлари, мулоқот ва суҳбатлар ташкил этиш ва оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш;

хорижда истиқомат қилаётган ватандошлар ва ўзбек тилини ўрганиш истагида бўлган чет эл фуқаролари учун ўзбек тили дарсликлари, электрон дастурлар ишлаб чиқиш;

туркий тилли давлатлар билан ҳамкорлик жараёнларини ривожлантириш мақсадида ўзбек тилининг қардош тиллар билан таржима луғатларини ҳамда уларнинг мобил иловаларини яратиш.

6-§. Мамлакатимизда истиқомат қиладиган барча миллат

ва элатлар тилларини ривожлантириш мақсадида кенг

ва тенг имкониятлар ҳамда уларга давлат тилини

ўрганиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш

Давлат тилининг мамлакатимизда истиқомат қиладиган барча миллат ва элатлар учун бирлаштирувчи восита сифатидаги ўрни ва ролини кучайтириш борасида қуйидаги чора-тадбирлар амалга оширилади:

бошқа миллат вакилларига давлат тилини ўргатувчи ўқув-методик қўлланмалар, кўргазмали материаллар яратиш;

таълим бошқа тилларда олиб бориладиган таълим муассасаларининг ўқувчилари учун давлат телерадиоканалларида ўзбек ва она тилини ҳамда бошқа фанларни ўрганишга бағишланган туркум дастурлар ташкил қилиш;

фуқароларнинг она тилида таълим олиш имкониятини таъминлаш даражасини ошириш;

оммавий ахборот воситалари ва даврий нашрларда давлат тилини ўрганишга бағишланган туркум дастур ва рукнлар ташкил қилиш;

аудиовизуал асарлар, бадиий фильмлар, адабиётларни давлат тилидан бошқа тилларга таржима қилиш ишларини кенг йўлга қўйиш;

Қорақалпоғистон Республикасида ўзбек ва қорақалпоқ тилларининг давлат тили сифатида муомалада бўлишига тенг шарт-шароитлар яратиш.

3-БОБ. КОНЦЕПЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШДАН

КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР

Концепция доирасида белгиланган вазифаларни бажариш орқали ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мақомини ривожлантиришда 2030 йилгача қуйидаги натижаларга эришиш назарда тутилмоқда:

мамлакат ҳаётининг барча соҳаларида, жумладан, давлат бошқаруви, замонавий ва инновацион технологиялар, саноат, банк-молия тизими, ҳуқуқшунослик, дипломатия, ҳарбий иш, тиббиёт ва бошқа соҳаларда давлат тилининг имкониятларидан тўлиқ ва тўғри фойдаланишга эришилади;

давлат органлари ва ташкилотлари раҳбар ходимларига давлат тилини талаб даражасида билиш ва унга ҳурмат билан муносабатда бўлиш мажбурияти юкланади;

барча давлат органлари ва ташкилотларида давлат тилида иш юритиш салоҳиятига эга бўлган малакали кадрлар фаолият кўрсатади;

илмий асосланган янги сўз ва атамалар мунтазам равишда расмий муомалага киритиб борилади;

давлат тили барча фан тармоқларига оид илмий тадқиқотларда илм-фан тили сифатида нуфузга эга бўлади;

ўзбек тили ўқув лексикография тармоғини ривожлантириш, замонавий, янги авлод ўқув луғатларини тузиш ҳамда уларнинг электрон шаклларини яратиш орқали соҳалар бўйича миллий терминологик тизим такомиллаштирилади;

ўзбек тили ва адабиётини ўқитишнинг янги, замонавий методикасини яратиш орқали тил таълими самарадорлигини оширишга эришилади;

мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчиларига ўзбек тилини ўқитишга мўлжалланган қизиқарли мультимедиа ўйинлари, дидактик адабиётлар яратилади, бу эса болаларнинг боғча ёшидан давлат тилини ўзлаштиришига қулай имкониятлар яратади;

оммавий ахборот воситаларининг аудиовизуал асарларида барча иштирокчиларнинг ўзбек адабий тилида сўзлашига эришилади;

давлат тилининг ахборот ва коммуникация технологиялари билан фаол интеграцияси таъминланади, ўзбек тилининг илм-фан ва технологиялар соҳасида қўлланилиши имкониятлари янада кенгаяди;

мамлакатимиз ҳудудида истиқомат қиладиган барча миллат ва элатлар тилларини ривожлантириш учун кенг ва тенг имкониятлар яратилади;

хорижда истиқомат қилаётган ватандошларнинг этно-маданий ва тил ўзлигини сақлаб қолиш, уларда ўзбек маданий анъана ва қадриятларига ҳурмат шаклланиши учун кенг имкониятлар яратилади;

хорижда ўзбек тили ва адабиёти бўйича илмий тадқиқот олиб бораётган олимлар, тадқиқотчилар билан мунтазам алоқа ўрнатилади, илмий ҳамкорлик йўлга қўйилади;

давлат тили том маънода мамлакатимиз фуқароларини, миллатидан қатъий назар, бирлаштирувчи умумхалқ қадриятига айлантирилади, унинг халқаро миқёсдаги ўрни ва нуфузи ошади.

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz),

2020 йил 21 октябрь

"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами",

2020 йил 26 октябрь, 42-сон, 462-модда