Ўзбекистонда МЧЖларда бухгалтерия ҳисоби: нимадан бошлаш, юритиш усуллари, МЧЖ раҳбарининг масъулияти

Бухгалтерия ҳисоби компаниянинг ҳажми ва фаолият соҳасидан қатъи назар, барча МЧЖлар учун мажбурийдир. Мақолада биз МЧЖда бухгалтерия ҳисобини юритиш тартибини белгилайдиган ҳужжатлар, бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш ва юритиш учун ким масъуллиги, корхона бухгалтерия ҳисобини нимадан бошлаш ва раҳбарнинг бу борадаги масъулияти ҳақида батафсил маълумот бердик. Юклаб олиш учун бирламчи ҳужжатлар шаклларини ҳам топасиз:

 

Материалда:

– МЧЖда бухгалтерия ҳисобини қандай меъёрий ҳужжатлар тартибга солади;
– МЧЖда бухгалтерия ҳисобини ким юритиши мумкин;
– Ҳисобга олишни нимадан бошлаш зарур ва қандай ҳужжатлар керак бўлади;
– МЧЖ раҳбарига қандай масъулият юклатилади.

 

Қайси НҲҲлар Ўзбекистонда МЧЖларда бухгалтерия ҳисобини тартибга солади

1. ЎРҚ-279-I-сонли «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонун барча юридик шахслар учун бухгалтерия ҳисобини юритиш мажбуриятини мустаҳкамлайди. Унда қуйидагилар ёзилган:

• бирламчи ҳужжатларга қўйиладиган талаблар;
• ҳисоб сиёсатини шакллантириш қоидалари;
• ҳисобварақлар режасини қўллаш тартиби;
• раҳбарнинг ҳисобни ташкил этиш ва ҳисоботларнинг ишончлилиги учун шахсий жавобгарлиги.

2. 310-II-сонли «Масъулияти чекланган жамиятлар тўғрисида»ги Қонун МЧЖ фаолиятининг ҳуқуқий асосларини белгилайди ва бухгалтерия ҳисоби тартибига бевосита таъсир кўрсатади.

310-II-сонли ЎРҚда жамият бухгалтерия ҳисобини юритиш тартибининг белгиланган талабларга мувофиқлиги ички аудит хизмати томонидан ёки аудиторлик текшируви ўтказиш йўли билан назорат қилиниши мумкинлиги, муайян ҳолларда эса назорат қилиниши лозимлиги қайд этилган. Бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари асосида жамият иштирокчилари МЧЖ мол-мулки билан боғлиқ муҳим қарорларни қабул қиладилар.

Бухгалтер ва МЧЖ раҳбарининг амалий ишида иккала қонун биргаликда амал қилади. Биринчи ҳужжат ҳисоб ва ҳисобот услубиётини тартибга солади, иккинчиси – жамиятнинг вазифалари доирасини, бошқарув тартибини, бошқа муҳим масалаларни белгилайди.

3. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари (БҲМС) ва молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари (МҲХС, ижтимоий аҳамиятга эга ташкилотлар томонидан қўлланилади).

Стандартлар ҳисобварақлар режаси (БҲМС) билан ишлаш қоидаларини, айрим операцияларни акс эттириш хусусиятларини, масалан, асосий воситаларни ҳисобга олиш хусусиятларини аниқлаштиради.

 4. Солиқ кодекси, Президент қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Иқтисодиёт ва молия вазирлигининг буйруқлари ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳамда МЧЖларнинг бухгалтерия ва солиқ ҳисобида муҳим ўрин тутади.

 

МЧЖда бухгалтерия ҳисобини юритиш вариантлари

МЧЖ раҳбари бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш учун жавоб беради: у бухгалтерия ҳисобини ўзи юритиши, бухгалтер ёллаши ёки бухгалтерия ҳисобини ихтисослаштирилган бухгалтерия компаниясига топшириши мумкин. Бунда айнан у ишончли ҳисобга олишни, ҳужжатларнинг сақланишини ҳамда ҳисоботлар ва ҳисоб-китобларнинг ўз вақтида тайёрланишини таъминлаши шарт .

1. Бухгалтерия ҳисобини раҳбарнинг ўзи юритади

Бундай вариант хўжалик операциялари ҳажми кичик бўлган кичик бизнесда бўлиши мумкин. Бунда МЧЖ директори:

• бирламчи ҳисоб ҳужжатларини расмийлаштириш;
• бухгалтерия ҳисоби регистрларини (журналлар, ҳисоб карточкалари, қайдномалар ва бошқалар) юритиш;
• молиявий ҳисоботларни тузиш ва солиқ ҳамда статистика органларига ўз вақтида топширишни амалга оширади.

Бундай вариантнинг салмоқли афзаллиги – бухгалтер меҳнатига ҳақ тўлашда тежамкорлик ҳисобланади. Бироқ, хатарлар юқори: ҳисоб-китобдаги хатолар жарималар, қўшимча солиқ ҳисоб-китоблари ва ҳатто Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда назарда тутилган раҳбарнинг маъмурий жавобгарлигига сабаб бўлиши мумкин..

2. Бухгалтерия ҳисобини штатдаги бухгалтер юритади

Бу ўрта ва йирик МЧЖларда энг кенг тарқалган усул ҳисобланади. Корхона бир ёки бир неча бухгалтерни тайинлаш ёхуд бухгалтерия хизматини ташкил этиш ҳуқуқига эга. Штатдаги бухгалтер:

• МЧЖнинг ҳисоб сиёсатини шакллантиради;
• ҳисобварақлар режаси ва БҲМСга мувофиқ ҳисоб юритади;
• бухгалтерия ва солиқ ҳисоботларини тайёрлайди;
• ҳужжат айланиши назорати ва ҳисоб-китобларнинг тўғрилигини таъминлайди.

Штатдаги бухгалтер ҳисоб масалаларини тезда ҳал қилади, солиқ ва молия қонунчилигидаги ўзгаришларга тезда жавоб беради. Асосий минус – бухгалтернинг иш ҳақи ва мажбурий ижтимоий ажратмалар харажатлари.

 

3. Аутсорсинг асосида бухгалтерия ҳисобини юритиш

Бунда бухгалтерия хизматларини кўрсатувчи ихтисослашган ташкилот ёки якка тартибдаги тадбиркор билан шартнома тузилади. Ҳужжатда хизматлар ҳажми, ўзаро ҳамкорлик тартиби ва томонларнинг жавобгарлиги қайд этилади.

Аутсорсинг МЧЖга штатдаги бухгалтерни сақлаш харажатларини камайтириш, профессионал экспертизадан фойдаланиш ва хатолар хавфини минималлаштириш имконини беради. Бундан ташқари, ихтисослашган фирмалар одатда замонавий дастурлар ва хизматлардан фойдаланадилар, бу эса ҳисобнинг самарадорлигини оширади. Ташқи ижрочига боғлиқлик ва шартнома шартларига риоя этилишини назорат қилиш зарурияти минус бўлиши мумкин.

 

Ҳисобни юритишни нимадан бошлаш керак: ҳисоб сиёсати, ҳисобварақлар режаси, регистрлар, бошқа муҳим элементлар

Ҳисоб сиёсати

Бухгалтерия ҳисобини ташкил этишдаги биринчи қадам ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш ва тасдиқлашдир. Ҳисоб сиёсати раҳбарнинг буйруғи билан тасдиқланади  ва қуйидагиларни мустаҳкамлайди:

• активлар ва мажбуриятларни баҳолаш усуллари (масалан, амортизацияни ҳисоблаш усули, захираларни ўртача таннарх бўйича ҳисобга олиш ёки FIFO);
• солиқ ва бухгалтерия ҳисобини юритиш тартиби;
• ҳужжат айланиши ва ҳужжатларни сақлаш қоидалари.

Ҳисоб сиёсати ёзма равишда тузилиши ва корхонада сақланиши керак. У ҳар йилнинг 1 январидан қўлланилади ва қонун ҳужжатлари ёки МЧЖ фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари ўзгарган тақдирда унга тузатишлар киритилади .

Ҳисоб сиёсати конструктори –  2025

Фақат Buxgalter Pro да – ортиқча харажатларсиз ва корхонангизнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ҲСни (ҳисоб сиёсатини) тез шакллантиришга ёрдам берадиган хизмат мавжуд.

Саволларга босқичма-босқич жавоб беринг ва қонунчиликнинг сўнгги нормалари бўйича иш ҳужжатини олинг.

 

Ҳисоб-китоб режаси

Кейинги босқич – бухгалтерия ёзувларини шакллантириш ва ҳисоботларни тузиш учун асос бўлиб хизмат қиладиган ҳисобварақлар режасини танлаш. Ўзбекистонда корхоналар 21-сонли БҲМСнинг Бухгалтерия ҳисоби намунавий ҳисобварақлар режасини қўллашлари ва унинг асосида ўз фаолиятининг ўзига хос хусусиятларига мослаштирилган ишчи ҳисобварақлар режасини ишлаб чиқишларидан иборат.

 

Бухгалтерия ҳисоби регистрлари

«Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуннинг 15-моддасига мувофиқ, МЧЖ бухгалтерия ҳисоби регистрларини юритиши шарт. Бу бирламчи ҳужжатлар маълумотлари акс эттирилган тизимлаштирилган шакллардир. Бунга қуйидагилар киради:

• · хўжалик операцияларини рўйхатга олиш журналлари;
• · ҳисобварақлар бўйича қайдномалар бўйича қайдномалар;
• · асосий воситаларни ҳисобга олиш карточкалари;
• · дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш китоблари.

Регистрлар бухгалтерия дастурлари, масалан, «1С: Бухгалтерия» ёрдамида ҳам қоғозда, ҳам электрон шаклда юритилиши мумкин.

Солиқ регистрлари бўйича вебинарни тинглаш

 

Бирламчи ҳисоб ҳужжатлари

МЧЖнинг бухгалтерия ҳисоби фақат дастлабки ҳужжатлар асосида юритилиши мумкин . Булар – корпоратив карта билан тўланганда далолатномалар, юкхатлар, ҳисоблар, касса ордерлари, терминал чеклари.

Ҳужжатлар операциядан кейин ўз вақтида ёки дарҳол тайёрланади. Агар тасдиқловчи ҳужжатлар ҳали бўлмаса, ташкилот ўзининг дастлабки ҳужжатини расмийлаштиради.

Ҳужжатда қуйидагилар бўлиши шарт:

• ташкилот ва ҳужжатнинг номи, унинг рақами, санаси ва жойи;
• операция тавсифи ва унинг суммаси/миқдори;
• масъул шахсларнинг имзолари.

Дастлабки ҳужжатларга тузатишлар фақат уларни операция иштирокчилари тасдиқлаган тақдирдагина киритилиши мумкин. Бунда касса ва банк ҳужжатларида тузатишлар киритиш тақиқланади.

 

МЧЖда ҳужжатлар айланиши

Корхонанинг бухгалтерия ҳисобида ҳужжатлар ҳаракати ҳужжатлар айланиши жадвали билан тартибга солинади . Ҳужжат айланиши жадвали схема ёки ишлар рўйхати кўринишида расмийлаштирилади, унда қуйидагилар қайд этилади:

• МЧЖда қўлланиладиган ҳужжатлар турлари;
• уларни ким тузади ва имзолайди;
• ҳужжатларни бухгалтерияга топшириш муддатлари;
• сақлаш ва архивлаш тартиби.

Жадвални корхона раҳбари тасдиқлайди, унинг бажарилиши учун ҳам раҳбар жавобгардир.

 

Бухгалтерия ҳужжатларини сақлаш

МЧЖда бухгалтерия ҳужжатлари ва регистрларни камида 5 йил сақлаш зарур , айрим ҳолларда эса (масалан, кадрлар ҳужжатлари) – 75 йилгача сақланади.

Ҳужжатларни сақлаш учун ташкилот ўз архивини ташкил этиши керак. Бу қуйидагилар бўлиши мумкин:

• офисда кириш имконияти чекланган алоҳида хона;
• ҳужжатлар учун сейфлар ёки шкафлар;
• электрон архив (сканерлар ва маълумотлар базалари), лекин асл нусхалар қоғоз шаклида ҳам сақланиши шарт.

Ҳужжатларни архивга топширишда рўйхат тузилади.

Ҳужжатларнинг намунавий рўйхати ва сақлаш муддатлари

 

МЧЖ раҳбарининг бухгалтерия ҳисобини юритиш учун жавобгарлиги

Ҳисобни юритиш ва ишончли бухгалтерия ҳисоботини тузиш мажбурияти ҳисоб функцияларини амалда ким бажараётганидан қатъи назар  –  директорнинг ўзи, штатдаги бухгалтер ёки аутсорсинг компаниясими, айнан хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарига юклатилади. Бухгалтерия ҳисобини юритишни бошқа шахсларга топшириш МЧЖ раҳбарини жавобгарликдан озод қилмайди.

Раҳбар ҳисоб тизимини ташкил этиш, бухгалтерия ҳисобини юритиш шаклини танлаш учун жавоб беради. У ҳисоб сиёсати ишлаб чиқилишини, МЧЖда ички назорат тартибини, бухгалтерия ҳисоби сифатли юритилишини, ҳужжатлар лозим даражада сақланишини, қонун ҳужжатларига мувофиқ молиявий ва солиқ ҳисоботлари тайёрланишини ҳамда ўз вақтида тақдим этилишини таъминлаши шарт.

Агар раҳбар «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонун талабларини бажармаса, масалан, бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисобот маълумотларининг тўғрилиги ва ишончлилигини таъминламаса, активлар ва мажбуриятларни хатловдан ўтказишни ташкил этмаса, бу маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланади ва МЖТКнинг 175-1-моддаси бўйича – БҲМнинг 3 бараваридан 7 бараваригача, бир йил давомида такроран бузганлик учун – БҲМнинг 7 бараваридан 10 бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Даромадларни яшириш фактлари аниқланган энг жиддий ҳолларда солиқ органлари солиқ санкцияларини қўллашга, шунингдек солиқлар, пенялар ва жарималарни қўшимча ҳисоблашга ҳақли. Агар ҳисобнинг бузилиши катта молиявий йўқотишларга ёки солиқ базасининг яширилишига олиб келган бўлса, масала жиноят қонунчилиги доирасида кўриб чиқилиши мумкин.