(IAS) 16 "Асосий воситалар" Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандарти (АВ томонидан 09.12.2022 й. 3400-сон билан рўйхатга олинган молия вазирининг 10.11.2022 й. 61-сон буйруғига 8-илова)

Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида

2022 йил 9 декабрда 3400-сон

билан рўйхатга олинган

Ўзбекистон Республикаси

молия вазирининг

2022 йил 10 ноябрдаги

61-сон буйруғига

8-ИЛОВА

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ

ХАЛҚАРО СТАНДАРТИ

(IAS) 16 "АСОСИЙ ВОСИТАЛАР"

Мақсад

1. Мазкур стандартнинг мақсади молиявий ҳисобот фойдаланувчилари ташкилотнинг асосий воситаларга қилган капитал қўйилмалари ва бундай капитал қўйилмалардаги ўзгаришлар тўғрисидаги маълумотларни олиши учун асосий воситаларни ҳисобга олиш тартибини белгилашдан иборат. Асосий воситалар ҳисобининг асосий масалалари бўлиб активларни тан олиш, уларнинг баланс қийматини ҳамда улар билан боғлиқ ҳолда тан олинадиган эскириш ва қадрсизланишдан зарарларни аниқлаш ҳисобланади.

Қўллаш доираси

2. Мазкур стандарт, бошқа стандартлар ҳисобга олишни бошқа тартибини талаб қилган ёки рухсат берган ҳоллардан ташқари, асосий воситаларни ҳисобга олишда қўлланиши лозим.

3. Мазкур стандарт қуйидагиларга нисбатан қўлланмайди:

(a) 5-сон МҲХС "Сотиш учун мўлжалланган узоқ муддатли активлар ва тугатилган фаолият"га мувофиқ сотиш учун мўлжалланган деб таснифланган асосий воситалар;

(б) қишлоқ хўжалиги фаолиятига тегишли биологик активлар, бундан ҳосилдор ўсимликлар мустасно (41-сон БҲХС "Қишлоқ хўжалиги"га қаранг). Мазкур стандарт ҳосилдор ўсимликларга нисбатан қўлланади, лекин ҳосилдор ўсимликлардан олинган маҳсулотларга нисбатан қўлланмайди;

(в) фойдали қазилмаларни геологик қидириш ва баҳолаш активларини тан олиш ҳамда баҳолаш (6-сон МҲХС "Фойдали қазилмаларни геологик қидириш ва баҳолаш"га қаранг);

(г) нефть, табий газ ва шунга ўхшаш қайта тикланмайдиган ресурслар каби фойдали қазилмалардан фойдаланиш ҳуқуқлари ва фойдали қазилмаларнинг захиралари.

Шунга қарамай, мазкур стандарт (б) - (г) бандларда кўрсатилган активларни такомиллаштириш ёки сақлаб туриш учун фойдаланиладиган асосий воситаларга нисбатан қўлланади.

4. [Чиқариб ташланган]

5. 40-сон БҲХС "Инвестиция кўчмас мулки"га мувофиқ инвестиция кўчмас мулкига нисбатан бошланғич қиймат моделини қўллайдиган ташкилот ўз мулкида бўлган инвестиция кўчмас мулкига нисбатан мазкур стандартдаги бошланғич қиймат моделидан фойдаланиши лозим.

Таърифлар

6. Мазкур стандартда қуйидаги белгиланган маънодаги атамалардан фойдаланилади:

Ҳосилдор ўсимлик - бу жонли ўсимлик бўлиб:

(а) қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ёки етказиб беришда ишлатилади;

(б) бир ҳисобот давридан ортиқ муддатда маҳсулот бериши кутилади; ва

(в) чиқинди шаклида қўшимча сотилишини истисно қилганда, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти сифатида сотилиши эҳтимоли кам бўлади.

(Ҳосилдор ўсимлик тушунчаси 41-сон БҲХСнинг 5А - 5Б бандларида батафсил кўриб чиқилган).

Баланс қиймати - бу жамғарилган эскириш ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарлар чегириб ташлангандан сўнг активнинг тан олинадиган суммасидир.

Бошланғич қиймат-активни харид қилиш ёки қурилиши пайтида уни харид қилиш учун тўланган пул маблағлари ёки пул маблағларининг эквивалентлари ёхуд бошқа товоннинг ҳаққоний қиймати ёки қўллаш мумкин бўлган ҳолларда, бошқа МҲХСларнинг, масалан 2-сон МҲХС "Акцияга асосланган тўлов"нинг, муайян талабларига мувофиқ мазкур активни дастлабки тан олинишида унга олиб бориладиган суммадир.

Эскириш ҳисобланадиган қиймат - активнинг бошланғич қийматидан ёки бошланғич қиймат ўрнини босадиган бошқа қийматдан тугатиш қийматини чегириш натижасидаги қиймат.

Эскириш - бу активнинг эскириш ҳисобланадиган қийматини фойдали хизмат муддати давомида тизимли тақсимлашдир.

Ташкилотга хос қиймат - ташкилотнинг активдан давомий фойдаланишдан ва фойдали хизмат муддати охирида ҳисобдан чиқаришдан олиниши ёки мажбурият сўндирилишида тўланиши кутилаётган пул оқимларининг дисконтланган қийматидир.

Ҳаққоний қиймат - бу баҳолаш санасида бозор иштирокчилари ўртасидаги одатдаги операцияда активни сотишдан олиниши ёки мажбуриятни ўтказиш учун тўланиши мумкин бўлган нархдир. (13-сон МҲХС "Ҳаққоний қийматни баҳолаш"га қаранг.)

Қадрсизланишдан зарар - бу актив баланс қийматининг унинг қопланадиган қийматидан ошган суммасидир.

Асосий воситалар - бу қуйидаги мезонларга жавоб берадиган моддий активлардир:

(a) маҳсулотларни ишлаб чиқариш ёки етказиб бериш ёки хизматлар кўрсатиш ёки бошқа томонларга ижарага бериш ёхуд маъмурий мақсадларда фойдаланиш учун тутиб туриладиган; ва

(б) бир даврдан ортиқ муддат давомида фойдаланилиши кутиладиган.

Қопланадиган қиймат - бу активнинг қуйидаги икки қийматларидан каттасидир: сотиш сарфлари чегирилган ҳаққоний қиймати ва унинг фойдаланиш қиймати.

Активнинг тугатиш қиймати - актив фойдали хизмат муддати охирида кутиладиган ёшда ва ҳолатда бўлиши назарда тутиладиган бўлса, активнинг ҳисобдан чиқаришда тахминий ҳисобдан чиқариш сарфларини чегиргандан сўнг ташкилот томонидан жорий пайтда олиниши мумкин бўлган ҳисобланган суммадир.

Фойдали хизмат муддати бу:

(a) активнинг ташкилот томонидан фойдаланишда давом этилиши кутилаётган давр; ёки

(б) ташкилот томонидан ушбу активдан фойдаланишдан олиниши кутилаётган маҳсулот ёки шунга ўхшаш бирликлар сони.

Тан олиш

7. Асосий воситалар объектининг бошланғич қиймати фақат ва фақат қуйидаги мезонлар бажарилганда актив сифатида тан олинади:

(a) ташкилотга мазкур объект билан боғлиқ келгуси иқтисодий нафлар келиши эҳтимоли мавжуд бўлса; ва

(б) объектнинг бошланғич қийматини ишончли баҳолаш мумкин бўлса.

8. Эҳтиёт қисмлар, ишлатилмаётган ва ёрдамчи ускуналар каби моддалар асосий воситалар таърифига жавоб берганда, ушбу БҲХСга мувофиқ тан олинади. Акс ҳолда, бундай моддалар захиралар сифатида таснифланади.

9. Мазкур стандарт тан олиш мақсадлари учун ҳисоб бирлигини, яъни асосий восита объекти айнан нимадан ташкил топишини белгиламайди. Шунинг учун, ташкилотнинг ўзига хос шарт-шароитларида тан олиш мезонларини қўллашда мулоҳаза талаб этилади. Айрим ҳолларда шаблонлар, асбоблар ва қолиплар каби алоҳида аҳамиятли бўлмаган объектларни жамлаш ва тан олиш мезонларини жамланган қийматга нисбатан қўллаш ўринли бўлиши мумкин.

10. Ташкилот асосий воситалар бўйича барча сарфларни улар юзага келган пайтда мазкур тан олиш мезонига асосан баҳолайди. Бундай сарфлар дастлаб асосий восита объектини харид қилиш ёки қуриш билан боғлиқ сарфларни, хамда асосий воситани қуриб битказиш, қисман алмаштириш ёки унга хизмат кўрсатиш учун амалга оширилган кейинги сарфларни ўз ичига олади. Асосий восита объектининг бошланғич қиймати бундай объектни қуриш, қуриб битказиш, қисман алмаштириш ёки унга хизмат кўрсатиш учун фойдаланиладиган фойдаланиш ҳуқуқидаги активларнинг эскириши каби активларнинг ижараси билан боғлиқ сарфларни ўз ичига олиши мумкин.

Дастлабки сарфлар

11. Асосий воситалар объектлари хавфсизликни таъминлаш ёки атроф-муҳитни муҳофаза қилиш мақсадларида харид қилиниши мумкин. Бу каби асосий воситаларни харид қилиш, мавжуд бўлган муайян асосий восита объектидан олинадиган келгуси иқтисодий нафни бевосита оширмасада, ташкилотга бошқа активлардан келгуси иқтисодий наф олиш учун зарур бўлиши мумкин. Бундай асосий восита объектлари актив сифатида тан олиш мезонларига жавоб беради, чунки улар ёрдамида ташкилот томонидан тегишли активлардан олинадиган келгуси иқтисодий наф ушбу объектлар харид қилинмаганида олиниши мумкин бўлган нафдан ортиқ бўлади. Масалан, кимёвий моддалар ишлаб чиқарувчи ташкилот хавфли кимёвий моддаларни ишлаб чиқариш ва сақлаш учун экологик талабларга риоя этиш мақсадида янги кимёвий моддалар билан ишлаш технологияларини жорий этиши мумкин; ишлаб чиқариш заводини бундай такомиллаштириш актив сифатида тан олинади, чунки уларсиз ташкилот кимёвий маҳсулотларни ишлаб чиқариши ва сотиши мумкин бўлмас эди. Лекин, бундай актив ва боғлиқ активларнинг баланс қиймати 36-сон БҲХС "Активларнинг қадрсизланиши"га мувофиқ қадрсизланиш бўйича кўриб чиқилади.

Кейинги сарфлар

12. 7-бандда келтирилган тан олиш мезонларига асосан, ташкилот асосий восита объектига кундалик хизмат кўрсатиш билан боғлиқ сарфларни объектнинг баланс қийматида тан олмайди. Бундай сарфлар юзага келиш билан фойда ёки зарар таркибида тан олинади. Кундалик хизмат кўрсатиш сарфлари асосан иш ҳақи ва материаллар сарфларидан ташкил топади, хамда майда эхтиёт қисмлар қийматини ўз ичига олиши мумкин. Бу каби сарфлар асосий воситалар объектига "жорий хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш" сифатида тавсифланади.

13. Айрим асосий воситалар объектларининг қисмлари мунтазам алмаштиришни талаб этиши мумкин. Масалан, белгиланган фойдаланиш муддатидан сўнг печнинг ишчи қисмларини, самолётлардаги ўриндиқлар ва ошхонаси самолёт корпусининг фойдали хизмат муддати давомида бир неча марта алмаштирилиши мумкин. Шунингдек, асосий восита объектлари бинонинг ички деворларини алмаштириш каби кам такрорланувчи ёки бир марталик алмаштиришни амалга ошириш мақсадида харид қилиниши мумкин. 7-банддаги тан олиш мезонларига асосан, ташкилот объектнинг бир қисмини алмаштириш бўйича сарфларни, агар бундай сарфлар тан олиш мезонларига жавоб берса, ушбу сарфлар юзага келган пайтда асосий воситанинг баланс қийматида тан олади. Бунда алмаштирилган қисмларнинг баланс қиймати мазкур стандартдаги тан олишни бекор қилиш қоидаларига мувофиқ ҳисобдан чиқарилади (67 - 72-бандларга қаранг).

14. Асосий воситалар объектининг айрим қисмларини алмаштирилиши ёки алмаштирилмаслигидан қатъий назар, нуқсонларни аниқлаш учун мунтазам йирик техник кўрикларни ўтказиш ушбу объектдан (масалан самолётдан) фойдаланишда давом этишнинг шартларидан бири бўлиши мумкин. Ҳар бир йирик техник кўрик ўтказилганда, у бўйича сарфлар тан олиш мезонларига жавоб берганда, асосий воситалар объектининг баланс қийматида қисман алмаштириш сарфлари сифатида тан олинади. Аввалги техник кўрик бўйича сарфлар суммасининг актив баланс қийматидаги (моддий шаклга эга эҳтиёт қисмлардан ташқари) қолдиғини тан олиш бекор қилинади. Бу аввалги техник кўрик сарфлари мазкур объектни харид қилиш ёки қурилиши пайтидаги операциялар доирасида аниқланганлиги ёки аниқланмаганлигидан қатъий назар амалга оширилади. Зарур ҳолларда, объект харид қилинган ёки қурилган пайтдаги баланс қийматига қўшилган техник кўрик сарфларини аниқлашда шу каби келгусида ўтказиладиган техник кўрик сарфларининг таҳминий суммасидан фойдаланиш мумкин.

Тан олиш ва баҳолаш

15. Активнинг тан олиш мезонларига жавоб берадиган асосий восита объекти бошланғич қиймат бўйича баҳоланиши лозим.

Бошланғич қиймат элементлари

16. Асосий восита объектининг бошланғич қиймати қуйидагилардан ташкил топади:

(a) сотиб олиш нархи, шунингдек савдо чегирмалари ва қисман қайтаришларни (рибейт) чиқариб ташлаган ҳолда импорт божлари ва қопланмайдиган солиқ суммаси; ва

(б) активни ундан раҳбарият томонидан назарда тутилган ҳолда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтириш билан боғлиқ бевосита сарфлар.

(в) асосий восита харид қилинган пайтда ёки ундан маълум давр мобайнида захираларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланиш даври мобайнида асосий восита объектини демонтаж қилиш ва олиб ташлаш хамда у жойлашган жойдаги табиий ресурсларни қайта тиклаш учун қилинадиган сарфлар бўйича мажбуриятни ўз зиммасига олган ташкилотнинг ушбу сарфларнинг дастлабки ҳисоб баҳоси.

17. Қуйида бевосита сарфларга мисоллар келтирилган:

(a) асосий восита объектини бевосита қуриш ёки харид қилиш натижасида юзага келадиган ходимларнинг даромадлари бўйича сарфлар (19-сон БҲХС "Ходимларнинг даромадлари"да таърифланганидек);

(б) ер майдонларини тайёрлаш сарфлари;

(в) етказиб бериш ва ортиш-тушириш билан боғлиқ дастлабки сарфлар;

(г) ўрнатиш ва монтаж бўйича сарфлар;

(д) (яъни активнинг техник ва жисмоний кўрсаткичлари уни ишлаб чиқариш ёки товарлар ёки хизматларни етказиб бериш, бошқаларга ижарага бериш ёки маъмурий мақсадларда фойдалана олишини баҳолаш) активнинг тўғри ишлашини синовдан ўтказиш сарфлари; ва

(е) профессионал хизматлар учун ҳақлар.

18. Ташкилот объектдан маълум бир давр мобайнида захираларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиш натижасида уни демонтаж қилиш ва олиб ташлаш ҳамда у эгаллаган ер майдонида табиий ресурсларни қайта тиклаш мажбуриятлари бўйича сарфларга нисбатан 2-сон БҲХС "Захиралар"ни қўллайди. 2-сон БҲХС ёки 16-сон БҲХСга мувофиқ ҳисобга олинган сарфлар бўйича мажбуриятлар 37-сон БҲХС "Баҳоланган мажбуриятлар, шартли мажбуриятлар ва шартли активлар"га мувофиқ тан олинади ва баҳоланади.

19. Асосий воситалар объектининг бошланғич қийматига кирмайдиган сарфларга мисол тариқасида қуйидагилар келтирилган:

(a) янги ишлаб чиқариш мажмуасини очиш сарфлари;

(б) янги махсулот ёки хизмат турини жорий қилиш сарфлари (шу жумладан, реклама ва намойиш этиш сарфлари);

(в) янги жойда ёки харидорларнинг янги синфи билан тижорат фаолиятини олиб бориш сарфлари (шу жумладан, ходимларни қайта тайёрлаш сарфлари); ва

(г) маъмурий ва бошқа умумий устама харажатлар.

20. Асосий воситалар объектининг баланс қийматида сарфларнинг тан олиниши объект ундан раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтирилганда тўхтатилади. Шу боис, объектдан фойдаланиш жараёнида ёки объектни жойини ўзгартиришда амалга оширилган сарфлар ушбу объектнинг баланс қийматига киритилмайди. Масалан, қуйидаги сарфлар асосий воситалар объектининг баланс қийматига киритилмайди:

(a) объект раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун тайёр, лекин фойдаланишга топширилмаган ёки тўлиқ қувватидан паст даражада фойдаланганда амалга оширилган сарфлар;

(б) дастлабки операцион зарарлар, масалан мазкур объект ёрдамида амалга оширилаётган ишлаб чиқаришга бозор талабини шакллантириш даврида кўрилган операцион зарарлар.

(в) ташкилот фаолиятини қисман ёки тўла кўчириш ёки қайта ташкил этиш сарфлари.

Объектлар асосий воситалар объектни раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтириш келтириш пайтида ишлаб чиқарилиши мумкин (активнинг тўғри ишлашини синовдан ўтказишда ишлаб чиқарилган намуналар каби). Ташкилот ҳар қандай бундай объектларни сотишдан тушган пул маблағлари тушумини ва ушбу объектларнинг таннархини амалдаги стандартларга мувофиқ фойда ёки зарарда тан олади. Ташкилот бундай объектларнинг таннархини 2-сон БҲХСнинг баҳолаш бўйича талабларини қўллаган ҳолда баҳолайди.

21. Айрим операциялар асосий воситалар объектини қуриш ёки такомиллаштириш билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади, аммо улар объектни раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтириш учун зарур бўлмайди. Бундай қўшимча операциялар қурилиш ёки такомиллаштириш ишлари давомида ёки ундан олдин амалга оширилиши мумкин. Масалан, қурилиш майдонидан қурилиш ишлари бошлангунга қадар автотураргоҳ сифатида фойдаланишдан даромад олиниши мумкин. Қўшимча операциялар объектни раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтириш учун зарур бўлмаганлиги сабабли, қўшимча операциялар билан боғлиқ даромад ва унга тегишли харажатлар фойда ёки зарар таркибида тан олинади ва даромад ёки харажат моддаларининг тегишли синфларига киритилади.

22. Ўзида яратилган активнинг бошланғич қиймати худди харид қилинган актив учун қўлланган тамойилларни қўллаш орқали аниқланади. Агар ташкилот шу каби активларни ўзининг одатий фаолияти давомида сотиш учун яратса, активнинг бошланғич қиймати сотиш учун мўлжалланган актив қийматига мувофиқ бўлади (2-сон БҲХСга қаранг). Шундай қилиб, бу каби сарфларни аниқлашда хар қандай ички фойда чиқариб ташланади. Шу каби, ўзида яратилган актив учун меъёридан ортиқ сарфланган материал, меҳнат ёки бошқа ресурслар сарфи активнинг бошланғич қийматига киритилмайди. 23-сон БҲХС "Қарзлар бўйича сарфлар" фоизларни ўзида яратилган асосий воситалар баланс қийматининг компоненти сифатида тан олиш мезонларини белгилаб беради.

22А. Ҳосилдор ўсимликлар уларни раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтирилишидан олдин ўзида яратилган асосий воситалар объектларига қўллангани каби ҳисобда акс эттирилади. Мос равишда, мазкур стандартдаги "қурилиш" атамаси ҳосилдор ўсимликларни раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтирилишидан олдин етиштириш билан боғлиқ фаолиятни қамраб олади деб қараш лозим.

Бошланғич қийматни баҳолаш

23. Асосий воситалар объектининг бошланғич қиймати тан олиш санасида пул маблағлари билан дарҳол тўланиши мумкин бўлган эквивалент нархга тенг бўлади. Агар тўлов одатий кредитлаш шартларидан ташқарида бўлган кечиктириш орқали амалга оширилса, пул маблағлари билан дарҳол тўланиши мумкин бўлган эквивалент нарх ва барча тўловлар суммаси ўртасидаги фарқ, агар у 23-сон БҲХСга мувофиқ капиталлаштирилмаса, кредитлашнинг бутун муддати мобайнида фоиз харажатлари сифатида тан олинади.

24. Бир ёки бир нечта асосий воситалар объектлари номонетар активга ёки активга ёхуд монетар ва номонетар активлар комбинациясига айирбошлаш орқали харид қилиниши мумкин. Қуйида келтирилган мунозаралар бир номонетар активни бошқасига айирбошлашни назарда тутади, лекин улар юқорида келтирилган барча айирбошлаш операцияларига ҳам қўлланади. Бундай асосий восита объектининг бошланғич қиймати, агар (а) айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга бўлмаслик ҳолати ёки (б) олинган активнинг ҳам, берилган активнинг ҳам ҳаққоний қийматини ишончли баҳолаш мумкин эмаслиги ҳолати кузатилмаса, ҳаққоний қиймат бўйича баҳоланади. Ҳатто ташкилот берилган активни тан олишни дарҳол бекор қилмаса ҳам, харид қилинган актив худди шу тарзда баҳоланади. Агар харид қилинган актив ҳаққоний қиймат бўйича баҳоланмаса, у ҳолда унинг бошланғич қиймати берилган активнинг баланс қиймати бўйича баҳоланади.

25. Ташкилот айирбошлаш операциясининг тижорий моҳиятга эга ёки эга эмаслигини мазкур операция натижасида келгуси пул оқимларидаги кутилаётган ўзгариши даражасини баҳолаш орқали аниқлайди. Айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга бўлади, агар:

(a) олинган актив бўйича пул оқимлари тузилмаси (яъни риск, муддат ва миқдори) берилган актив бўйича пул оқимларининг тузилмасидан фарқланса; ёки

(б) бундай айирбошлаш натижасида ташкилот фаолиятининг ушбу операция таъсир кўрсатадиган қисмининг ташкилотга хос қиймати ўзгарса; ва

(в) (а) ёки (б) кичик бандларида келтирилган тафовут айрибошланган активларнинг ҳаққоний қийматига нисбатан аҳамиятли бўлса.

Айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга эканлигини аниқлаш мақсадида ташкилот фаолиятининг ушбу операция таъсир кўрсатадиган қисмининг ташкилотга хос қиймати солиқ солишдан кейинги пул оқимини акс эттириши лозим. Ушбу таҳлилларнинг натижаси ташкилот томонидан батафсил ҳисоб-китобларни амалга оширмасдан ҳам яққол кўриниши мумкин.

26. Активнинг ҳаққоний қийматини қуйидаги ҳолларда ишончли баҳолаш мумкин: (а) ҳаққоний қийматни асосли баҳолашнинг ўзгарувчанлик диапазони мазкур актив учун аҳамиятли бўлмаса ёки (б) ушбу ўзгаришлар дипазонидаги турли ҳисоб баҳолари эҳтимолини асосли равишда баҳолаш мумкин бўлса ва уни ҳаққоний қийматни баҳолашда фойдаланилса. Агар ташкилот олинган активнинг ҳам берилган активнинг ҳам ҳаққоний қийматини ишончли баҳолай олса, у ҳолда олинган активнинг ҳаққоний қиймати яққолроқ намоён бўлмаса, бошланғич қийматни баҳолаш учун берилган активнинг ҳаққоний қийматидан фойдаланади.

27. [Чиқариб ташланган]

28. 20-сон БҲХС "Давлат грантлари ҳисоби ва давлат ёрдами тўғрисидаги маълумотларни ёритиб бериш"га мувофиқ асосий воситалар объектининг баланс қиймати давлат грантларининг олиниши орқали камайтирилиши мумкин.

Тан олишдан кейинги баҳолаш

29. Ташкилот ўзининг ҳисоб сиёсатини аниқлаш мақсадида 30 бандда назарда тутилган бошланғич қиймат моделини ёки 31 бандда назарда тутилган қайта баҳолаш моделини танлаши лозим.

29A - 29Б. [Ушбу бандлар кучга кирмаган ўзгартиришларни назарда тутади ва шунинг учун ушбу таҳрирда келтирилмаган.]

Бошланғич қиймат модели

30. Актив сифатида тан олинганидан сўнг, асосий восита объекти жамғарилган эскириш ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарлар чегирилган ҳолда бошланғич қиймат бўйича ҳисобга олиниши лозим.

Қайта баҳолаш модели

31. Актив сифатида тан олинганидан сўнг, ҳаққоний қиймати ишончли тарзда баҳоланиши мумкин бўлган асосий восита объекти кейинги жамғарилган эскириш ва қадрсизланишдан кейинги жамғарилган зарарларни чегирган ҳолда, қайта баҳолаш санасидаги ҳаққоний қийматни акс эттирадиган қайта баҳоланган қийматда ҳисобга олиниши лозим. Ҳисобот даври охирида баланс қийматини унинг ҳаққоний қийматидан муҳим фарқланмаслиги учун қайта баҳолаш етарли даражада мунтазам амалга оширилиши лозим.

32 - 33. [Чиқариб ташланган]

34. Кайта баҳолаш даврийлиги қайта баҳоланаётган асосий восита объектининг ҳаққоний қийматидаги ўзгаришларга боғлиқ. Агар қайта баҳоланган активнинг ҳаққоний қиймати унинг баланс қийматидан муҳим даражада фарқ қилса, унда қўшимча тарзда қайта баҳолаш талаб этилади. Айрим асосий восита объектларининг ҳаққоний қийматида аҳамиятли ва ўзгарувчан тебранишлар кузатилиши мумкин ва оқибатда уларни ҳар йили қайта баҳолашдан ўтказиш зарурати келиб чиқиши мумкин. Бундай тез-тез қайта баҳолашдан ўтказиш ҳаққоний қиймати аҳамиятли бўлмаган ўзгаришларга учрайдиган асосий восита объектлари учун талаб этилмайди. Бундай ҳолларда фақатгина уч ёки беш йилда қайта баҳолаш ўтказиш талаби юзага келиши мумкин.

35. Асосий восита объекти қайта баҳоланганда, ушбу активнинг баланс қиймати унинг қайта баҳоланган қийматигача етказилади. Қайта баҳолаш санасида актив қуйидаги усуллардан бири асосида ҳисобга олинади:

(a) активнинг ялпи баланс қиймати унинг баланс қийматини қайта баҳолашга мос ҳолда тузатилади. Масалан, ялпи баланс қиймат кузатиладиган бозор маълумотларига асосан қайта ҳисобланиши ёки баланс қийматининг ўзгаришига мутаносиб қайта ҳисобланиши мумкин. Қайта баҳолаш санасига қадар жамғарилган эскириш активнинг ялпи баланс қиймати ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарларни ҳисобга олган баланс қиймати ўртасидаги фарқга тенг суммага тузатилади; ёки

(б) жамғарилган эскириш активнинг ялпи баланс қийматидан чегирилади.

Жамғарилган эскиришнинг тузатиш суммаси 39 ва 40-бандларга мувофиқ ҳисобга олинадиган баланс қиймати ортиши ёки камайиши умумий суммасининг бир қисмини ташкил этади.

36 Агар асосий восита объекти қайта баҳоланса, ушбу актив тегишли бўлган асосий воситаларнинг бутун синфи ҳам қайта баҳоланиши лозим.

37. Асосий воситаларнинг синфи - бу ташкилот фаолиятида фойдаланилиши ва характери ўхшаш активлар гуруҳидир. Асосий воситаларнинг алоҳида синфларига мисоллар қуйидагилардир:

(a) ер;

(б) ер ва бинолар;

(в) машина ва асбоб-ускуналар;

(г) кемалар;

(д) самолёт;

(е) автотранспорт воситалари;

(ё) мебель ва жиҳозлар;

(ж) офис жиҳозлари; ва

(з) ҳосилдор ўсимликлар.

38. Асосий воситаларнинг бир синфига тегишли объектлар активларнинг танлаб қайта баҳоланишига ва турли саналарга сарфлар ва қийматларнинг комбинациясини молиявий ҳисоботда акс эттирилишига йўл қўймаслик мақсадида бир пайтда қайта баҳоланади. Лекин, активларнинг синфи, агар тегишли синфга тааллуқли асосий воситаларни қайта баҳолаш қисқа давр ичида амалга оширилса ва қайта баҳолаш натижалари доимо янгиланиб борилса, маълум бир навбат билан қайта баҳоланиши мумкин.

39. Агар қайта баҳолаш натижасида активнинг баланс қиймати ошадиган бўлса, у ҳолда ушбу ошган сумма бошқа умумлашган даромадлар таркибида тан олиниши ҳамда хусусий капитал таркибидаги "Қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддасида жамғарилиб бориши лозим. Лекин бундай ўсиш суммаси олдин фойда ёки зарарларда тан олинган айни шу активни қайта баҳолаш натижасида қийматнинг камайиши суммасини тиклайдиган суммада фойда ёки зарарларда акс эттирилиши лозим.

40. Агар қайта баҳолаш натижасида активнинг баланс қиймати камаядиган бўлса, у ҳолда ушбу камайиш суммаси фойда ёки зарарлар таркибида тан олиниши лозим. Лекин бундай камайиш суммаси бошқа умумлашган даромадлар таркибидаги айни шу активга тегишли "Қайтабаҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддаси кредит қолдиғи суммаси миқдорида дебетланиши лозим. Умумлашган даромадлар таркибида тан олинган камайиш суммаси хусусий капитал таркибидаги "қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддасида жамғарилган суммани камайтиради.

41. Хусусий капитал таркибидаги қайта баҳолаш натижасида қиймат ўсишининг жамғарилган суммаси тегишли актив реализация қилинган пайтда бевосита тақсимланмаган фойдага киритилиши мумкин. Жами қиймат ўсиши тегишли активдан фойдаланиш тугатилганда ёки актив ҳисобдан чиқарилган пайтда тақсимланмаган фойда таркибига ўтказилиши мумкин. Лекин қиймат ўсишининг бир қисми ташкилот томонидан активдан фойдаланиш жараёнида тақсимланмаган фойда таркибига ўтказилиши мумкин. Бундай ҳолатда тақсимланмаган фойдага ўтказиладиган қиймат ўсиши суммаси қайта баҳоланган баланс қийматига асосан ҳисобланган эскириш суммаси ва активнинг бошланғич қийматига асосан ҳисобланган эскириш суммаси орасидаги фарққа тенг бўлади. Қайта баҳолаш натижасида қиймат ўсиши счетидан тақсимланмаган фойда счетига ўтказмалар фойда ёки зарарлар орқали акс эттирилмайди.

42. Асосий воситаларнинг қайта баҳоланиши натижасида юзага келадиган солиқлар (агар мавжуд бўлса) 12-сон БҲХС "Фойда солиқлари"га мувофиқ тан олинади ва ёритиб берилади.

Эскириш

43. Агар асосий восита объектининг ҳар қандай компонентининг бошланғич қиймати бундай объектнинг умумий бошланғич қийматига нисбатан аҳамиятли бўлса, бу компонент бўйича алоҳида эскириш ҳисобланиши лозим.

44. Ташкилот асосий восита объекти бўйича дастлаб тан олинган умумий суммани унинг аҳамиятли бўлган компонентлари ўртасида тақсимлайди ва ҳар бир компонент бўйича алоҳида эскириш ҳисоблайди. Масалан, самолёт корпуси ва мотори бўйича эскириш алоҳида ҳисобланиши ўринли бўлиши мумкин. Шу каби, агар ташкилот оператив ижара шартномаси предмети бўлган асосий восита объектини харид қилса ва ушбу ташкилот ижарага берувчи бўлиб ҳисобланса, ижаранинг бозор шартларига нисбатан ижобий ёки салбий шартларига тегишли бўлган ушбу активнинг бошланғич қийматида акс эттирилган алоҳида суммалар бўйича эскиришни алоҳида ҳисоблаш ўринли бўлиши мумкин.

45. Асосий восита объектининг аҳамиятли компоненти бўйича фойдали хизмат муддати ва эскириш ҳисоблаш усули ушбу активнинг бошқа аҳамиятли компоненти бўйича фойдали хизмат муддати ва эскириш ҳисоблаш усули билан бир хил бўлиши мумкин. Бундай компонентлар эскириш суммасини аниқлаш мақсадида гуруҳланиши мумкин.

46. Ташкилот асосий восита объектининг алоҳида компоненти бўйича алоҳида эскириш ҳисоблаганда, ушбу объектнинг қолган қисми бўйича ҳам алоҳида эскириш ҳисоблайди. Активнинг қолган қисми алоҳида олинганда аҳамиятли бўлмаган компотентлардан ташкил топади. Агар ташкилот ушбу компонентлардан фойдаланишга нисбатан кутишлари ўзгарса, объектнинг қолган қисми бўйича эскириш ҳисоблаш учун унинг қисмларининг истеъмол ҳарактерини ва/ёки фойдали хизмат муддатини тўғри акс эттирадиган тахминий ҳисоблаш усулларидан фойдаланиш зарур бўлиши мумкин.

47. Ташкилот асосий восита объектининг бошланғич қиймати ушбу объектнинг умумий бошланғич қийматига нисбатан аҳамиятли бўлмаган компонентлар бўйича алоҳида эскириш ҳисоблаши мумкин.

48. Ҳар бир давр учун эскириш суммаси фойда ёки зарар таркибида тан олинади, бундан эскириш суммаси бошқа активнинг баланс қийматига киритиладиган ҳоллар мустасно.

49. Хар бир давр учун эскириш суммаси одатда фойда ёки зарар таркибида тан олинади. Лекин айрим ҳолатларда активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафлар бошқа активларни ишлаб чиқаришда сарфланади. Бундай ҳолатда, ҳисобланган эскириш суммаси шундай бошқа актив бошланғич қийматининг таркибий қисмини ташкил этади ва унинг баланс қийматига киритилади. Масалан, ишлаб чиқариш заводи ва жиҳозларининг эскириш суммаси заҳираларни қайта ишлаш қийматига киритилади (2-сон БҲХСга қаранг). Шу каби, тажриба-конструкторлик ишларида фойдаланилган асосий воситаларнинг эскириш суммаси 38-сон БҲХС "Номоддий активлар"га мувофиқ номоддий активнинг бошланғич қийматида ҳисобга олиниши мумкин.

Эскириш ҳисобланадиган қиймат ва эскириш муддати

50. Активнинг эскириш ҳисобланадиган қиймати унинг фойдали хизмат муддати давомида тизимли асосда тақсимланиши лозим.

51. Активнинг тугатиш қиймати ва фойдали хизмат муддати камида ҳар молиявий йилнинг якунида қайта кўриб чиқилиши лозим ва агар кутишлар аввалги ҳисоб баҳоларидан фарқ қилса, бундай ўзгариш(лар) ҳисоб баҳоларидаги ўзгариш сифатида 8-сон БҲХС "Ҳисоб сиёсати, ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар ва хатолар"га мувофиқ ҳисобга олиниши лозим.

52. Активнинг ҳаққоний қиймати унинг баланс қийматидан катта бўлган ҳолларда ҳам эскириш ҳисоблаш давом эттирилади, бундан активнинг тугатиш қиймати унинг баланс қийматидан катта бўлган ҳоллар мустасно. Активни таъмирлаш ва унга техник хизмат кўрсатиш даврида эскириш ҳисоблаш тўхтатилмайди.

53. Активнинг эскириш ҳисобланадиган қиймати унинг тугатиш қиймати чегирилганидан сўнг аниқланади. Амалиётда активнинг тугатиш қиймати кўпинча аҳамиятли бўлмаган қийматни ташкил этади ва шу боис эскириш ҳисобланадиган қийматни ҳисоблашда муҳим бўлмайди.

54. Активнинг тугатиш қиймати унинг баланс қийматига тенг ёки ундан ошадиган суммагача кўпайиши мумкин. Бундай ҳолатда, мазкур активга ҳисобланадиган эскириш тугатиш қиймати активнинг баланс қийматидан кам бўлмаса ва бўлмагунча нолга тенг бўлади.

55. Актив бўйича эскириш ҳисоблаш ушбу активдан фойдаланиш имконияти мавжуд бўлган, яъни у раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтирилган пайтдан бошланади. Эскириш қуйидаги икки санадан олдингисида тўхтатилади: 5-сон МҲХСга мувофиқ сотиш учун мўлжалланган (ёки сотиш учун мўлжалланган ҳисобдан чиқариладиган гуруҳ таркибидаги) актив сифатида таснифланган сана ёки уни актив сифатида тан олиш бекор қилинган сана. Шунинг учун, эскириш ҳисоблаш, агар актив бўйича тўлиқ эскириш ҳисобланмаган бўлса, актив бекор туриб қолганда ёки фаол фойдаланишдан чиқарилганда тўхтатилмайди. Лекин, эскириш ҳисоблашнинг ишлаб чиқариш усули қўлланганда, махсулот ишлаб чиқарилмаган пайтда эскириш суммаси нолга тенг бўлиши мумкин.

56. Активда мужассамлашган келгуси иқтисодий наф ташкилот томонидан асосан, ундан фойдаланиш орқали ўзлаштирилади. Лекин активнинг маънавий ёки тижорий эскириши ёки актив бекор туриб қолиши натижасида жисмоний эскириши каби омиллар одатда ундан олиниши мумкин бўлган иқтисодий нафнинг камайишига олиб келади. Шундай қилиб, активнинг фойдали хизмат муддатини аниқлашда қуйидаги барча омиллар ҳисобга олинади:

(a) активдан кутилаётган фойдаланиш; Фойдаланиш активнинг ҳисобланган қуввати ёки жисмоний ишлаб чиқариш кўрсаткичлари асосида аниқланади.

(б) активдан фойдаланиладиган сменалар сони, уни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш дастури, шунингдек, актив бекор туриб қолган даврда уни сақлаш ва ишчи ҳолатда ушлаб туриш каби ишлаб чиқариш омилларига боғлиқ бўлган кутилаётган жисмоний эскириш.

(в) ишлаб чиқаришдаги ўзгаришлар ёки такомиллаштиришлар ёки активдан фойдаланиб ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ёки кўрсатилаётган хизматга бозор талаби ўзгариши натижасида келиб чиқадиган маънавий ёки тижорий эскириш. Активдан фойдаланиб ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сотиш нархидаги келгусида кутилаётган пасайиш активнинг маънавий ва тижорий эскиришига олиб келиши мумкин, бу эса, ўз навбатида активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафни камайишини кўрсатиши мумкин.

(г) активдан фойдаланишга қўйиладиган юридик ёки шунга ўхшаш чекловлар, масалан, тегишли ижара шартномалари амал қилиш муддатининг тугаши.

57. Активнинг фойдали хизмат муддати активнинг ташкилот учун кутилаётган фойдалилиги нуқтаи назаридан аниқланади. Ташкилотнинг активларни бошқариш сиёсати активлар маълум бир вақтдан сўнг ёки активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафни маълум қисми ўзлаштирилганидан сўнг чиқиб кетишини назарда тутиши мумкин. Шунинг учун, активнинг фойдали хизмат муддати унинг иқтисодий хизмат муддатидан қисқароқ бўлиши мумкин. Актив фойдали хизмат муддатининг ҳисоб баҳоси ташкилотнинг шунга ўхшаш активлардан фойдаланиш тажрибаси асосида мулоҳаза юритиш орқали амалга оширилади.

58. Ер ва бинолар бир биридан ажратилиши мумкин бўлган активлардир ва улар биргаликда харид қилинса ҳам алоҳида ҳисобга олинади. Чиқиндиларни кўмиш учун ажратилган кон ва ерлардан ташқари, ер майдонларининг фойдали хизмат муддати чекланмаган ва шу боис, эскириш ҳисобланмайди. Биноларнинг фойдали хизмат муддати чегараланган ва шунинг учун улар бўйича эскириш ҳисобланади. Бино жойлашган ер майдони қийматининг ошиши бинонинг эскириш ҳисобланадиган қийматини аниқлашга таъсир кўрсатмайди.

59. Агар ернинг бошланғич қиймати унда жойлашган асосий восита объектларини демонтаж қилиш, ер майдонидаги табиий ресурсларни тиклаш бўйича сарфларини ўз ичига олса, ернинг ушбу қисми бўйича эскириш бундай сарфларни амалга оширишдан олинадиган наф даври мобайнида ҳисобланади. Айрим ҳолатларда, ер чекланган фойдали хизмат муддатига эга бўлиши мумкин, бундай ҳолатда ер бўйича олинадиган нафларни акс эттирадиган усул асосида эскириш ҳисобланиши лозим.

Эскириш ҳисоблаш усули

60. Эскириш ҳисоблаш усули активдан олинадиган келгуси иқтисодий нафни ташкилот томонидан кутилаётган истеъмолининг характерини акс эттириши лозим.

61. Актив бўйича қўлланадиган эскириш ҳисоблаш усули камида ҳар молиявий йилнинг якунида қайта кўриб чиқилиши лозим, активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафнинг истеъмол характерида аҳамиятли ўзгариш пайдо бўлганда, ушбу ўзгаришни акс эттириш мақсадида эскириш ҳисоблаш усули ҳам ўзгартирилиши лозим. Бундай ўзгариш ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар сифатида 8-сон БҲХСга мувофиқ ҳисобга олиниши лозим.

62. Активнинг эскириш ҳисобланадиган қийматини унинг фойдали хизмат муддати давомида тизимли асосда тақсимлаш учун эскириш ҳисоблашнинг турли усулларидан фойдаланиш мумкин. Улар усуллар тўғри чизиқли усул, камайиб борувчи қолдиқ усули ва ишлаб чиқариш усулини ўз ичига олади. Эскиришнинг тўғри чизиқли усули, агар активнинг тугатиш қиймати ўзгармаса, активнинг фойдали хизмат муддати давомида ўзгармас эскириш суммасини келтириб чиқаради. Камайиб борувчи қолдиқ усулида эскириш суммаси активнинг фойдали хизмат муддати давомида камайиб боради. Ишлаб чиқариш усулида эскириш суммаси активдан кутилаётган фойдаланиш ёки ишлаб чиқариш ҳажми асосида ҳисобланади. Ташкилот активда мужассамлашган келгуси иқтисодий наф истеъмол хусусиятларини аниқроқ акс эттирадиган усулни танлайди. Танланган усул даврлараро изчил қўлланиши лозим, бундан келгуси иқтисодий нафларнинг истеъмол характеридаги ўзгариш мустасно.

62А. Активдан фойдаланиладиган фаолият натижасида олинадиган тушумга асосланган эскириш ҳисоблаш усулини қўллаш ўринли ҳисобланмайди. Активдан фойдаланиладиган фаолият натижасида олинадиган тушум, одатда ушбу активдан келгуси иқтисодий нафлар истеъмолидан фарқланадиган омилларни ўз ичига олади. Масалан, тушумга бошқа фойдаланиладиган ресурс ва жараёнлар, сотиш бўйича фаолият, сотув ҳажмидаги ва нархдаги ўзгаришлар таъсир кўрсатади. Тушумнинг нарх компонентига активни истеъмол қилиш билан боғлиқ бўлмаган инфляция ҳам таъсир кўрсатиши мумкин.

Қадрсизланиш

63. Асосий восита объекти қадрсизланганлигини аниқлаш учун ташкилот 36-сон БҲХС "Активларнинг қадрсизланиши"ни қўллайди. Мазкур стандартда ташкилот активларининг баланс қийматини қандай қилиб қайта кўриб чиқиши, активнинг қоплаш қийматини қандай қилиб аниқлаши ва қадрсизланишдан зарарлар қачон тан олиниши ёки қайта тикланиши изоҳланган.

64. [Чиқариб ташланган]

Қадрсизланишни қоплаш

65. Асосий восита объектларини қадрсизланиши, йўқотилиши ёки ўтказиб берилиши натижасида учинчи шахслар томонидан тақдим этиладиган қоплаш суммаси бундай коплаш суммасини олиш ҳуқуқи юзага келганда фойда ёки зарар таркибига киритилиши лозим.

66. Асосий воситалар объектларининг қадрсизланиши ёки йўқотилиши, қоплаб бериш бўйича тегишли даъволар ёки учинчи томонлар тарафидан тўланадиган қоплаш суммалари, шунингдек, бундай активларнинг ўрнига кейинчалик янги активлар сотиб олиниши ёки қурилиши алоҳида иқтисодий ҳодисалар бўлиб, улар қуйидаги тартибда алоҳида ҳисобга олинади:

(a) асосий воситаларнинг қадрсизланиши 36-сон БҲХСга мувофиқ тан олинади;

(б) фойдаланиши тўхтатилган ёки ҳисобдан чиқарилган асосий восита объектларини тан олишни бекор қилиш мазкур стандартга мувофиқ аниқланади;

(в) асосий восита объектларини қадрсизланиши, йўқотилиши ёки ўтказиб берилиши натижасида учинчи шахслар томонидан тақдим этиладиган қоплаш суммаси бундай коплаш суммасини олиш ҳуқуқи юзага келганда фойда ва зарарни аниқлашда ҳисобга олинади; ва

(г) активлар ўрнини қоплаш мақсадида қайта тикланган, сотиб олинган ёки қурилган асосий восита объектларининг бошланғич қиймати мазкур стандартга мувофиқ аниқланади.

Тан олишни бекор қилиш

67. Асосий восита объектининг баланс қийматини тан олиш қуйидаги ҳолларда бекор қилинади:

(a) ҳисобдан чиқарилганда; ёки

(б) ундан фойдаланишдан ёки ҳисобдан чиқарилишидан ҳеч қандай келгуси иқтисодий наф кутилмаганда.

68. Асосий воситаларни тан олишни бекор қилишдан юзага келадиган фойда ёки зарар асосий восита объектини тан олишни бекор қилиш пайтида фойда ёки зарар таркибида акс эттирилиши лозим (бунда 16-сон МҲХС "Ижара" да қайта ижарага олиш шарти билан сотиш операцияси бўйича бошқа талаблар белгиланмаган бўлса). Бундай фойда асосий фаолиятдан тушум сифатида таснифланмаслиги лозим.

68A. Лекин, одатдаги фаолияти давомида бошқа томонларга ижарага бериладиган асосий восита объектларини мунтазам равишда сотадиган ташкилот бундай активларни ижарага берилиши тўхтатилган ва сотиш учун мўлжалланган пайтда, уларни баланс қиймати бўйича захиралар таркибига ўтказиши лозим. Бундай активларни сотишдан пул маблағлари тушиши 15-сон МҲХС "Харидорлар билан шартномалар бўйича тушум"га мувофиқ тан олиниши лозим. Одатдаги фаолият давомида сотиш учун мўлжалланган активлар захиралар таркибига ўтказилганда уларга нисбатан 5-сон МҲХС қўлланмайди.

69. Асосий восита объектлари турли йўллар билан ҳисобдан чиқарилиши мумкин (масалан, сотиш, молиявий ижара шартномаларини тузиш ёки ҳадя қилиш орқали). Асосий восита объектининг ҳисобдан чиқариш санаси бўлиб, 15-сон МҲХСдаги бажариш жавобгарлиги қаноатлантирилган пайтни аниқлаш бўйича талабларга мувофиқ, қабул қилувчи томонга мазкур объект бўйича назорат ўтган сана ҳисобланади. Қайта ижарага олиш шарти билан сотиш орқали активларнинг чиқиб кетишига нисбатан 16-сон МҲХС қўлланади.

70. Агар 7 банддаги тан олиш мезонига асосан ташкилот асосий восита объектини ушбу активнинг қисмини алмаштириш бўйича сарфларни баланс қийматида ҳисобга олган бўлса, унда алмаштирилган қисмнинг баланс қиймати ушбу қисм бўйича алоҳида эскириш ҳисобланган ёки йўқлигидан қатъий назар, ҳисобдан чиқарилади. Агар ташкилот учун алмаштирилган қисмнинг баланс қийматини аниқлашнинг амалий имкони бўлмаса, у ҳолда ташкилот объект қисмини алмаштириш учун кетган сарфлар қийматини алмаштирилган қисмнинг қиймати сифатида сотиб олинган пайтдаги ёки қуриб битказилган пайтдаги қийматидан фойдаланиши мумкин.

71. Асосий восита объектини тан олиш бекор қилиниши натижасида юзага келадиган фойда ёки зарар активнинг чиқиб кетишидан олинадиган соф пул маблағлари тушуми билан активнинг баланс қиймати, агар мавжуд бўлса, ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади.

72. Асосий воситани тан олиш бекор қилиниши натижасида фойда ва зарарлар таркибида тан олинадиган товон суммаси 15-сон МҲХСнинг 47 - 72-бандларидаги шартнома нархини аниқлаш талабларига мувофиқ аниқланади. Фойда ва зарарлар таркибида тан олинган товон суммасининг кейинги ўзгаришлари 15-сон МҲХСдаги шартнома нархларининг ўзгариши бўйича талабларга мувофиқ ҳисобга олинади.

Маълумотларни ёритиб бериш

73. Молиявий ҳисоботда асосий воситанинг ҳар бир синфи бўйича қуйидаги маълумотлар ёритиб берилиши лозим:

(a) ялпи баланс қийматини аниқлаш учун қўлланган баҳолаш асослари;

(б) фойдаланилган эскириш ҳисоблаш усуллари;

(в) фойдали хизмат муддатлари ёки қўлланган эскириш меъёрлари;

(г) ҳисобот даври боши ва охирига жами баланс қиймати ва жамғарилган эскириш суммаси (жамғарилган қадрсизланишдан зарарлар билан бирга)

(д) қуйидагиларни акс эттирувчи ҳисобот даври бошига ва охирига бўлган баланс қиймати солиштирмаси:

(i) киримлар;

(ii) 5-сон МҲХСга мувофиқ сотишга мўлжалланган актив сифатида таснифланган ёки ҳисобдан чиқариладиган гуруҳга киритилган активлар ва бошқа ҳисобдан чиқаришлар;

(iii) бизнес бирлашуви доирасида харид қилинган асосий воситалар;

(iv) 31, 39 ва 40-бандларга асосан, қайта баҳолашлар ва 36-сон БҲХСга мувофиқ қадрсизланишдан зарарлар натижасида бошқа умумлашган даромад таркибида тан олинган тикланган актив қийматининг ошиши ёки камайиши;

(v) 36-сон БҲХСга мувофиқ фойда ёки зарар таркибида тан олинган қадрсизланишдан зарарлар;

(vi) 36-сон БҲХСга мувофиқ фойда ёки зарар таркибида тикланган қадрсизланишдан зарарлар;

(vii) эскириш суммаси;

(viii) ташкилот молиявий ҳисоботини функционал валютадан бошқа тақдим этиш валютасига ўтказиш ва чет элдаги бўлинмани тақдим этиш валютасига ўтказиш натижасида юзага келган соф курс фарқлари; ва

(ix) бошқа ўзгаришлар.

74. Молиявий ҳисоботда қуйидаги маълумотлар ҳам ёритиб берилиши лозим:

(a) эгалик ҳуқуқи бўйича маълум чекланишларга эга асосий воситаларнинг, шунингдек мажбуриятларни таъминлаш мақсадида гаровга берилган асосий воситаларнинг мавжудлиги ва уларнинг суммаси;

(б) асосий восита объекти қурилиши давомида унинг баланс қийматида тан олинган сарфлар суммаси; ва

(в) асосий воситаларни харид қилиш бўйича шартномавий мажбуриятларнинг суммаси; ва

74A. Агар умумлашган даромад тўғрисидаги ҳисоботда алоҳида тақдим этилмаган бўлса, молиявий ҳисоботда қуйидаги маълумотлар ҳам ёритиб берилиши лозим:

(а) йўқотиш ёки ўтказиб бериш натижасида асосий воситалар объектлари учун учинчи томонлардан олинган ва фойда ёки зарар таркибида акс эттирилган қоплаш; ва

(б) 20А бандга мувофиқ фойда ёки зарар таркибига киритилган, ташкилотнинг оддатдаги фаолияти натижаси бўлмаган ишлаб чиқарилган объектларга тегишли пул маблағлари тушуми ва харажатлар суммалари, шунингдек, умумлашган даромад тўғрисидаги ҳисоботнинг қайси банд(лар)и бундай пул маблағлари тушумлари ва харажатларни ўз ичига олиши тўғрисидаги маълумотлар.

75. Эскириш ҳисоблаш усулини танлаш ва активларнинг фойдали хизмат муддатини баҳолаш мулоҳаза асосида аниқланади. Шунинг учун, қабул қилинган усуллар ва баҳоланган фойдали хизмат муддатлари ёки эскириш меъёрлари тўғрисидаги маълумотларни ёритиб бериш молиявий ҳисоботдан фойдаланувчиларга раҳбарият томонидан танланган сиёсатни қайта кўриб чиқиш ва бошқа ташкилотлар билан қиёслаш имкониятини берадиган маълумотлар билан таъминлайди. Шунга ўхшаш сабабларга кўра, қуйидагилар ёритиб берилиши зарур:

(a) фойда ёки зарар таркибида ёхуд бошқа активлар бошланғич қийматининг бир қисми сифатида тан олинганлигидан қатъий назар ҳисобот даври давомида ҳисобланган эскириш суммаси; ва

(б) ҳисобот давр якунига жамғарилган эскириш суммаси.

76. Ташкилот жорий давр кўрсаткичларига таъсир кўрсатадиган ёки келгуси даврлар кўрсаткичларига таъсир кўрсатиши кутилаётган ҳисоб баҳоларидаги ўзгариш характери ва таъсирини 8-сон БҲХСга мувофиқ ёритиб беради. Асосий воситаларга тегишли бўлган бундай ўзгариш қуйидагилар бўйича юзага келиши мумкин:

(a) тугатиш қийматлари;

(б) асосий восита объектларини демонтаж қилиш, олиб ташлаш ёки қайта тиклаш бўйича баҳоланган сарфлар;

(в) фойдали хизмат муддатлари; ва

(г) эскириш ҳисоблаш усуллари.

77. Агар асосий воситалар объекти қайта баҳоланган қиймат бўйича акс эттирилса, 13-сон МҲХСга мувофиқ ёритиб берилиши талаб этилган маълумотларга қўшимча равишда қуйидагилар ёритиб берилиши лозим:

(a) қайта баҳолаш ўтказилган сана;

(б) мустақил баҳоловчи иштирок этганлиги;

(в)-(г) [Чиқариб ташланган]

(д) қайта баҳоланган асосий воситаларнинг ҳар бир синфи бўйича унинг таркибидаги активлар бошланғич қиймат модели бўйича ҳисобга олинганида уларнинг тан олиниши мумкин бўлган баланс қийматлари; ва

(е) бу суммани давр мобайнидаги ўзгаришларни ҳамда тақсимлашдаги ҳар қандай чекловларни акс эттирган ҳолда, қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши суммаси.

78. 36-сон БҲХСга мувофиқ ташкилот қадрсизланган асосий воситалар бўйича маълумотларни 73(д)(iv) - (vi) бандда талаб этилган маълумотларга қўшимча равишда ёритиб беради.

79. Молиявий ҳисобот фойдаланувчилари қуйидаги маълумотларни ўз эҳтиёжлари учун фойдали деб топиши мумкин:

(a) вақтинчалик бекор туриб қолган асосий воситанинг баланс қиймати;

(б) тўлиқ эскириш ҳисобланган, лекин ҳалигача фойдаланишда бўлган асосий воситаларнинг баланс қиймати;

(в) фойдаланишдан чиқарилган, лекин 5-сон МҲХСга мувофиқ сотиш учун мўлжалланган актив сифатида таснифланмаган асосий воситаларнинг баланс қиймати; ва

(г) бошланғич қиймат модели қўлланган ҳолларда асосий воситаларнинг ҳаққоний қиймати уларнинг баланс қийматидан муҳим даражада фарқ қилса, асосий воситаларнинг ҳаққоний қиймати.

Шу боис, ташкилот томонидан ушбу суммалар ёритиб берилиши тавсия этилади.

Ўтиш қоидалари

80. Активларни айирбошлаш операциясида олинган асосий воситанинг дастлабки баҳоланиши бўйича 24 - 26 бандларнинг талаблари фақатгина келгуси операцияларга нисбатан перспектив тарзда қўлланиши лозим.

80А. "2010-2012 йилларда МҲХСларни йиллик такомиллаштиришлар" бўйича 35-бандга ўзгартириш киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришни дастлабки қўллаш санасида ва ундан кейин бошланадиган йиллик даврларда ва олдинги ҳисобот давридаги барча қайта баҳолашларга нисбатан қўллаши лозим. Шунингдек, ташкилот тақдим этиладаган олдинги даврлар учун тузатилган қиёсий маълумотларни тақдим этиш мумкин, лекин талаб этилмайди. Агар ташкилот олдинги ҳисобот даврлари учун тузатилмаган қиёсий маълумотни тақдим этса, ушбу маълумотларга тузатишлар киритилмаганини аниқ кўрсатиши ва бошқа асосда тайёрланганлигини кўрсатиши ва бу асосни изоҳлаши лозим.

80Б. Ҳисобот даврида "Қишлоқ хўжалиги: Ҳосилдор ўсимликлар" (16-сон БҲХС ва 41-сон БҲХСларга киритилган ўзгартиришлар)"ни биринчи марта қўлланганда ташкилотлар 8-сон БҲХСнинг 28(е) банди талаби билан белгиланган миқдорий маълумотларни жорий давр учун ёритиб бериш талаб этилмайди. Лекин, ташкилот 8-сон БҲХСнинг 28(е) банди талаби билан белгиланган миқдорий маълумотларни тақдим этилган хар бир олдинги давр учун тақдим этиши лозим.

80В. Ташкилот "Қишлоқ хўжалиги: ҳосилдор ўсимликлар" (16-сон БҲХС ва 41-сон БҲХСларга киритилган ўзгартиришлар)ни биринчи марта қўлланганда, ҳосилдор ўсимликлар объектларини энг олдинги ҳисобот даври бошига ҳаққоний қиймат бўйича баҳолашни қабул қилиши ва ушбу ҳаққоний қийматни мазкур объектнинг белгиланган ҳисобот даврига шартли бошланғич қиймати сифатида қабул қилиши мумкин. Олдинги баланс қиймати билан ҳаққоний қиймат ўртасидаги фарқ тақдим этилган энг олдинги ҳисобот даври бошига тақсимланмаган фойда таркибида тан олиниши лозим.

80Г. 2020 йил майда эълон қилинган "Асосий восита-Белгиланган Мақсадда фойдаланишга қадар Пул Маблағлари тушуми" 17 ва 74-бандларга ўзгартириш киритилди ва 20A ва 74А бандлар киритилди. Ташкилот ушбу тузатишларни ретроспектив тарзда, лекин фақат раҳбарият томонидан назарда тутилган мақсадда фойдаланиш учун зарур бўлган жой ва ҳолатга келтирилган асосий воситалар объектларига нисбатан, у ушбу ўзгаришни биринчи молиявий ҳисоботда тақдим этилган энг олдинги даврнинг бошидан бошлаб қўллаши лозим. Ташкилот тақдим этилган энг олдинги даврнинг бошида тақсимланган фойданинг (ёки агар ўринли бўлса, хусусий капиталнинг бошқа компонентининг) давр бошига қолдиғига тузатиш тарзида ушбу ўзгартиришни кумулятив таъсирини тан олиши лозим.

Кучга кириш санаси

81. Мазкур стандарт ташкилотлар томонидан 2005 йил 1 январдан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўлланиши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллаш маъқулланади. Агар ташкилот ушбу стандартни 2005 йил 1 январдан олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

81A. Ташкилот 3 банддаги ўзгартиришларни 2006 йил 1 январь ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Агар ташкилот 6-сон МҲХСни олдинги даврга учун қўлласа, мазкур ўзгартиришлар ҳам ушбу олдинги давр учун қўлланиши лозим.

81Б. 1-сон БҲХС "Молиявий ҳисоботни тақдим этиш" (2007 йил таҳрири) бўйича МҲХСларда фойдаланилган атамаларга ўзгартириш киритилган. Шунингдек, у бўйича 39, 40 ва 73(д)(iv) бандларга ўзгартиришлар киритилган. Ташкилот мазкур ўзгартиришларни 2009 йил 1 январдан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Агар ташкилот 1-сон БҲХС (2007 йил таҳрири)ни олдинги давр учун қўлласа, мазкур ўзгартиришлар ушбу олдинги давр учун қўлланиши лозим.

81В. 3-сон МҲХС "Бизнес бирлашувлари" (2008 йил таҳрири) бўйича 44 бандга ўзгартириш киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 2009 йил 1 июль ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврларга нисбатан қўллаши лозим. Агар ташкилот 3-сон МҲХС (2008 йил таҳрири)ни олдинги давр учун қўлласа, мазкур ўзгартиришлар ушбу олдинги давр учун қўлланиши лозим.

81Г. 2008 йил май ойида эълон қилинган "МҲХСларни такомиллаштиришлар" бўйича 6 ва 69-бандларга ўзгартиришлар киритилган ва 68А банд киритилган. Ташкилот мазкур ўзгартиришларни 2009 йил 1 январдан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ўзгартиришларни олдинги давр учун қўлласа, унда ушбу фактни ёритиб бериши ва бир вақтнинг ўзида 7-сон БҲХС "Пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот"га тегишли ўзгартиришларни қўллаши лозим.

81Д. 2008 йил май ойида эълон қилинган "МҲХСларга такомиллаштиришлар" бўйича 5-бандга ўзгартириш киритилган. Мазкур ўзгартириш ташкилот томонидан 2009 йил 1 январдан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўлланиши лозим. Агар ташкилот бир вақтнинг ўзида 40-сон БҲХСнинг 8, 9, 22, 48, 53, 53A, 53Б, 54, 57 ва 85Б бандларини қўлласа, бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот мазкур ўзгартиришни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

81Е. 2011 йилнинг май ойида эълон қилинган 13-сон МҲХС бўйича 6-банддаги ҳаққоний қиймат ва қопланадиган қиймат таърифига, 26, 35 ва 77 бандларга ўзгартиришлар киритилган ва 32 ва 33-бандлар чиқариб ташланган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 13-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

81Ё. 2012 йил май ойида эълон қилинган "2009-2011 йилларда МҲХСларни такомиллаштиришлар" бўйича 8 бандга ўзгартириш киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришни ретроспектив тарзда 8-сон БҲХС "Ҳисоб сиёсати, ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар ва хатолар"га мувофиқ 2013 йилнинг 1 январидан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

81Ж. 2013 йил май ойида эълон қилинган "2010-2012 йилларда МҲХСларни такомиллаштиришлар" бўйича 35-бандга ўзгартириш киритилган ва 80А банд киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 2014 йил 1 июль ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

81З. 2014 йил май ойида эълон қилинган "Эскириш ва амортизация ҳисоблашнинг қўлланиши мумкин бўлган усулларига аниқлик киритиш" (16-сон БҲХС ва 38-сон БҲХСга киритилган ўзгартиришлар) бўйича 56-бандга ўзгартириш киритилган ва 62А банд киритилган. Ушбу ўзгартиришлар ташкилот томонидан перспектив тарзда 2016 йил 1 январдан ва ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўлланиши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгаришларни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

81И. 2014 йил май ойида эълон қилинган 15-сон МҲХС "Харидорлар билан тузилган шартномалар бўйича тушум"га мувофиқ 68А, 69 ва 72 бандларга ўзгартиришлар киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 15-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

81Й. 2014 йилнинг июнь ойида эълон қилинган "Қишлоқ хўжалиги: ҳосилдор ўсимликлар"(16-сон БҲХС ва 41-сон БҲХСга ўзгартиришлар)га асосан 3, 6 ва 37 бандларга ўзгартиришлар киритилган ва 22А ҳамда 81К - 81Л бандлар киритилган. Ташкилот мазкур ўзгартиришларни 2016 йил 1 январдан ёки ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришларни олдинроқ давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни ретроспектив тарзда 8-сон БҲХС мувофиқ қўллайди, бундан 81В бандда кўрсатилган ҳоллар мустасно.

81К. 2016 йилнинг июнь ойида эълон қилинган 16-сон МҲХС "Ижара"га мувофиқ 4 ва 27 бандлар чиқариб ташланган ва 5, 10, 44 ва 68 - 69 бандларга ўзгартиришлар киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 16-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

81Л. [Ушбу банд кучга кирмаган ўзгартиришларни назарда тутади ва шунинг учун ушбу таҳрирда келтирилмаган.]

81М. 2020 йил майда эълон қилинган "Асосий восита-Белгиланган Мақсадда фойдаланишга қадар Пул Маблағлари тушуми"га асосан 17 ва 74-бандларга ўзгартириш киритилди ва 20A, 74А ва 81Г бандлар киритилди. Ташкилотлар мазкур ўзгартиришларни 2022 йил 1 январдан ёки ундан кейинги даврларга нисбатан қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришларни олдинроқ давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

Бошқа ҳужжатлар ўз кучини йўқотиши

82. Мазкур стандарт (1998 йилда қайта кўриб чиқилган) 16-сон БҲХС "Асосий воситалар"ни ўрнини эгаллайди.

83. Мазкур стандарт қуйидаги шарҳларнинг ўрнини эгаллайди:

(a) 6-сон ШДҚ "Мавжуд дастурий таъминотни ўзгартириш сарфлари";

(б) 14-сон ШДҚ "Асосий воситалар-объектларнинг қадрсизланиши ёки йўқотилишининг қопланиши"; ва

(в) 23-сон ШДҚ "Асосий воситалар-йирик техник кўрик ёки капитал таъмирлаш бўйича сарфлар".

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz),

2022 йил 13 декабрь