(IAS) 38 "Номоддий активлар" Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандарти (АВ томонидан 09.12.2022 й. 3400-сон билан рўйхатга олинган молия вазирининг 10.11.2022 й. 61-сон буйруғига 23-илова)

Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида

2022 йил 9 декабрда 3400-сон

билан рўйхатга олинган

Ўзбекистон Республикаси

молия вазирининг

2022 йил 10 ноябрдаги

61-сон буйруғига

23-ИЛОВА

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ

ХАЛҚАРО СТАНДАРТИ

(IAS) 38 "НОМОДДИЙ АКТИВЛАР"

Мақсад

1. Мазкур стандартнинг мақсади ҳисобга олиш тартиби бошқа стандартлар билан белгиланмайдиган номоддий активлар учун ҳисобга олиш тартибини белгилашдан иборат. Мазкур стандарт ташкилот томонидан номоддий активни фақат ва фақат белгиланган мезонларга жавоб берганда тан олишни талаб этади. Шунингдек, ушбу стандарт номоддий активларнинг баланс қийматини баҳолаш тартибини белгилайди ва номоддий активлар тўғрисидаги муайян маълумотларни ёритиб берилишини талаб этади.

Қўллаш доираси

2. Мазкур стандарт қуйидагилардан ташқари, барча номоддий активларни ҳисобга олишда қўлланилиши лозим:

(a) бошқа стандартнинг қўллаш доирасида бўлган номоддий активлар;

(б) 32-сон БҲХС "Молиявий инструментлар: тақдим этиш"да таърифланган молиявий активлар;

(в) қидириш ва баҳолаш билан боғлиқ активларни тан олиш ва баҳолаш (6-сон МҲХС "Фойдали қазилмаларни геологик қидириш ва баҳолаш"га қаранг); ва

(г) фойдали қазилмалар, нефть, табиий газ ва шунга ўхшаш қайта тикланмайдиган ресурсларни қазиб олишга ва конларни ўзлаштириш бўйича тажриба-конструкторлик ишларига сарфлар.

3. Агар номоддий активнинг муайян тури учун ҳисобга олиш тартиби бошқа стандартда белгиланган бўлса, ташкилот мазкур стандарт ўрнига ўша стандартни қўллайди. Масалан, мазкур стандарт қуйидагиларга нисбатан қўлланмайди:

(a) ташкилотнинг одатдаги фаолияти доирасида сотиш учун мўлжалланган номоддий активларга (2-сон БҲХС "Заҳиралар"га қаранг).

(б) кечиктирилган солиқ активларига (12-сон БҲХС "Фойда солиқлари"га қаранг).

(в) 16-сон МҲХС "Ижара" га мувофиқ ҳисобга олинадиган номоддий активлар ижарасига.

(г) ходимлар даромадлари натижасида келиб чиқадиган активларга (19-сон БҲХС "Ходимлар даромадлари" га қаранг).

(д) 32-сон БҲХСда таърифланган молиявий активларга. Баъзи молиявий активларнинг тан олиниши ва баҳоланиши 10-сон МҲХС "Консолидациялашган молиявий ҳисобот", 27-сон БҲХС "Алоҳида молиявий ҳисобот" ва 28-сон БҲХС "Таъсир остидаги ташкилотларга ва қўшма корхоналарга инвестициялар"да қамраб олинган.

(е) бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган гудвил (3-сон МҲХС "Бизнес бирлашувлари"га қаранг).

(ё) 4-сон МҲХС "Суғурта шартномалари"нинг қўллаш доирасидаги суғурта шартномаларига асосан суғуртачининг шартномавий ҳуқуқларидан келиб чиқадиган кечиктирилган аквизиция сарфлари ва номоддий активлар. 4-сон МҲХС бундай номоддий активлар учун эмас, кечиктирилган аквизиция сарфлари учун муайян маълумотларни ёритиб бериш талабларини белгилайди. Шунинг учун, бундай номоддий активларга нисбатан мазкур стандартдаги маълумотларни ёритиб бериш талаблари қўлланади.

(ж) 5-сон МҲХС "Сотиш учун мўлжалланган узоқ муддатли активлар ва тугатилган фаолият"га мувофиқ сотиш учун мўлжалланган (ёки сотиш учун мўлжалланган ҳисобдан чиқариладиган гуруҳ таркибидаги) узоқ муддатли номоддий активлар.

(з) 15-сон МҲХС "харидорлар билан шартномалар бўйича тушум"га мувофиқ харидорлар билан шартномалардан келиб чиқадиган активларга.

4. Баъзи номоддий активлар моддий манбаларда сақланиши мумкин, масалан, компакт дискда (компьютер дастурий таъминоти мисолида), юридик ҳужжатларда (лицензия ёки патент мисолида) ёки фильм тасмасида. Ҳам номоддий ҳам моддий элементларга эга активни 16-сон БҲХС "Асосий воситалар" бўйича ёки мазкур стандарт бўйича номоддий активлар тарзида ҳисобга олинишини аниқлаш учун ташкилот ушбу элементларнинг қайси бири кўпроқ аҳамиятли эканини баҳолаш учун мулоҳазадан фойдаланади. Масалан, дастурий таъминотсиз ишлай олмайдиган компьютер орқали бошқариладиган ускунанинг дастурий таъминоти бундай ускунанинг ажралмас қисми ҳисобланади ва у асосий восита сифатида ҳисобга олинади. Айнан шу ёндашув компьютернинг операцион тизимига ҳам қўлланилади. Агар дастурий таъминот тегишли ускунанинг ажралмас қисми бўлмаса, у ҳолда, мазкур дастурий таъминот номоддий актив сифатида ҳисобга олинади.

5. Мазкур стандарт, бошқа нарсалар қаторида, реклама, ўқитиш, стартап, тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари бўйича сарфлар учун ҳам қўлланади. Тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари фаолиятининг мақсади янги билимларни ўзлаштиришга қаратилган. Шу сабабдан, ушбу фаолият натижасида моддий кўринишдаги актив (масалан, прототип) яратилишига қарамасдан, активнинг моддий элементи унинг номоддий компонентига, яъни унда мужассамланган билимга нисбатан иккиламчи ҳисобланади.

6. Ижарачига лицензия келишувига асосан тегишли бўлган кинофильмлар, видеоёзувлар, пьесалар, қўлёзмалар, патентлар ва муаллифлик ҳуқуқлари каби моддаларга тегишли ҳуқуқлар мазкур стандартнинг қўллаш доирасига киради ва 16-сон МҲХСнинг қўллаш доирасига киритилмайди.

7. Стандартнинг қўллаш доирасидан чиқиши, агар фаолият ёки операциялар бошқача ёндашув талаб этадиган ҳисобга олиш муаммоларини келтириб чиқарадиган даражада ихтисослашган бўлса, юз бериши мумкин. Бундай масалалар қазиб олиш тармоқларида нефть, газ ва фойдали қазилмаларни қидириш ёки конларни ўзлаштириш бўйича тажриба-конструкторлик ва қазиб олиш бўйича сарфларни ҳисобга олишда, шунингдек суғурта шартномалар бўйича юзага келади. Шунинг учун, мазкур стандарт бундай турдаги фаолиятларни амалга оширишга ва бундай шартномаларга қилинган сарфлар учун қўлланмайди. Лекин, мазкур стандарт қазиб олиш тармоқларида ва суғурта бизнесида фойдаланиладиган бошқа номоддий активларга (масалан, компьютер дастурий таъминоти) ва ушбу тармоқларда амалга оширилган бошқа сарфларга (масалан, стартап сарфларига) нисбатан қўлланади.

Таърифлар

8. Мазкур стандартда қуйидаги белгиланган маънодаги атамалардан фойдаланилади:

Амортизация - номоддий активнинг амортизацияланадиган қийматини фойдали хизмат муддати давомида тизимли тақсимлашдир.

Актив - бу шундай ресурски:

(a) у олдинги ҳодисалар натижасида ташкилот томонидан назорат қилинади; ва

(б) ташкилот ундан келгуси иқтисодий наф олишни кутади*.

Баланс қиймати - активнинг молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисоботда ундан жамғарилган амортизация ва бундай активнинг қадрсизланишидан жамғарилган зарарлар чегириб ташлангандан сўнг аниқланадиган суммасидир.

Бошланғич қиймат - активни харид қилиш ёки қурилиши пайтида уни харид қилиш учун тўланган пул маблағлари ёки пул маблағларининг эквивалентлари ёки бошқа товоннинг ҳаққоний қиймати ёки қўллаш мумкин бўлган ҳолларда, бошқа МҲХСларнинг, масалан 2-сон МҲХС "Акцияга асосланган тўлов"нинг, муайян талабларига мувофиқ мазкур активни дастлабки тан олинишида унга олиб бориладиган суммадир.

Эскириш ҳисобланадиган қиймат - активнинг бошланғич қийматидан ёки бошланғич қиймат ўрнини босадиган бошқа қийматдан тугатиш қийматини чегириш натижасида олинган қиймат.

Тажриба-конструкторлик ишлари - янги ёки янада такомиллаштирилган материаллар, қурилмалар, маҳсулотлар, жараёнлар, тизимлар ёки хизматларни режалаштириш ёхуд лойиҳалаштириш учун, уларни тижорат мақсадларида ишлаб чиқаришдан ёки фойдаланишдан олдин тадқиқот натижаларини ёки бошқа билимларни қўллаш.

Ташкилотга хос қиймат - ташкилотнинг активдан давомий фойдаланишдан ва фойдали хизмат муддати охирида ҳисобдан чиқаришдан олиниши ёки мажбурият сўндирилишида тўланиши кутиладиган пул оқимларининг дисконтланган қийматидир.

Ҳаққоний қиймат - бу баҳолаш санасида бозор иштирокчилари ўртасидаги одатдаги операцияда активни сотишдан олиниши ёки мажбуриятни ўтказиш учун тўланиши мумкин бўлган нархдир. (13-сон МҲХС "Ҳаққоний қийматни баҳолаш"га қаранг.)

Қадрсизланишдан зарар - бу актив баланс қийматининг унинг қопланадиган қийматидан ошган суммасидир.

Номодий актив - моддий-ашёвий мазмунга эга бўлмаган идентификацияланадиган номонетар актив.

Монетар активлар - мавжуд пул маблағлари ва қатъий ёки аниқланадиган пул маблағлари миқдорида олинадиган активлар.

Тадқиқот- янги илмий ёки техник билимлар ва ғояларни олиш мақсадида ўтказиладиган асл ва режали изланишлардир.

Активнинг тугатиш қиймати - актив фойдали хизмат муддати охирида кутиладиган ёшда ва ҳолатда бўлиши назарда тутиладиган бўлса, активнинг ҳисобдан чиқаришда тахминий ҳисобдан чиқариш сарфларини чегиргандан сўнг ташкилот томонидан жорий пайтда олиниши мумкин бўлган ҳисобланган суммадир.

Фойдали хизмат муддати бу:

(a) активнинг ташкилот томонидан фойдаланишда давом этилиши кутилаётган давр; ёки

(б) ташкилот томонидан ушбу активдан фойдаланишдан олиниши кутилаётган маҳсулот ёки шунга ўхшаш бирликлар сони.

Номоддий активлар

9. Ташкилотлар тез-тез илмий ёки техник билим, янги жараёнлар ёки тизимларни лойиҳалаш ва жорий этиш, лицензиялар, интеллектуал мулк, бозор тўғрисидаги билимлар ва савдо маркалари (жумладан, фирма номлари ва чоп этиш ҳуқуқлари) каби номоддий ресурларни харид қилиш, ишлаб чиқиш, сақлаб туриш ёки такомиллаштириш ресурсларни сарфлашади ёки мажбуриятлар олишади. Ушбу умумий тоифаларга кирадиган моддаларнинг кенг тарқалган мисоллари компьютер дастурий таъминоти, патентлар, муаллифлик ҳуқуқи, кинофильмлар, харидорлар рўйхати, ипотекага хизмат кўрсатиш ҳуқуқи, балиқ овлашга лицензия, импорт квоталари, франшиза, харидорлар ёки етказиб берувчилар билан муносабатлар, харидорлар лояллиги, бозор улуши ва сотиш ҳуқуқларини ўз ичига олади.

10. 9-банда келтирилган моддаларнинг ҳаммаси ҳам номоддий активнинг таърифига, яъни идентификацияланиш, ресурсни назорат қилиш ва келгуси иқтисодий нафларнинг мавжудлиги мезонларига жавоб бермайди. Агар мазкур стандартнинг қўллаш доирасида бўлган модда номоддий актив таърифига жавоб бермаса, уни харид қилиш ёки ўз кучи билан яратиш учун қилинган сарфлар, улар юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади. Лекин, агар модда бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган бўлса, у харид қилинган санада тан олинадиган гудвилнинг бир қисмини ташкил этади (68-бандга қаранг).

Идентификацияланиш

11. Номоддий активнинг таърифи номоддий активни гудвилдан фарқланиши учун уни идентификацияланадиган бўлишини талаб этади. Бизнес бирлашуви натижасида тан олинган гудвил бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган бошқа активлардан олинадиган келгуси иқтисодий нафларни ифода этадиган, индивидуал тарзда идентификацияланмайдиган ва алоҳида тан олинмайдиган активдир. Келгуси иқтисодий нафлар харид қилинган идентификацияланадиган активларнинг ўзаро бирлашувидан ёки алоҳида олганда молиявий ҳисоботда тан олиш мезонларига жавоб бермайдиган активлардан юзага келиши мумкин.

12. Актив идентификацияланадиган ҳисобланади, агарда у:

(a) ажраладиган бўлса, яъни уни ташкилотдан ажратиш ёки бўлиш ва индивидуал тарзда ёки тегишли шартнома, идентификацияланадиган актив ёки мажбурият билан бирга сотиш, ўтказиш, лицензиялаш, ижарага бериш ёки айирбошлаш мумкин бўлса, ташкилотнинг юқоридагиларни амалга ошириш нияти бор ёки йўқлигидан қатъий назар; ёки

(б) шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлар натижасида, бундай ҳуқуқлар ўтказиладиган ёки ташкилотдан ёки бошқа ҳуқуқлар ва мажбуриятлардан ажраладиган бўлишидан қатъий назар келиб чиқадиган бўлса.

Назорат

13. Агар ташкилот актив асосидаги ресурсдан келадиган келгуси иқтисодий нафларни олишга ва ушбу нафлардан бошқаларнинг олиш имкониятини чеклашга қодир бўлса, ташкилот активни назорат қилади. Ташкилотларнинг номоддий активдан келадиган келгуси иқтисодий нафларни назорат қилиш қобилияти одатда суд тартибида амалга оширилиши мумкин бўлган юридик ҳуқуқлардан келиб чиқади. Юридик ҳуқуқлар мавжуд бўлмаганда, назоратнинг мавжудлигини кўрсатиб бериш янада мураккаблашади. Бироқ, ҳуқуқнинг юридик ҳимояланганлиги назоратнинг мажбурий шарти ҳисобланмайди, чунки ташкилот бошқа усуллар билан ҳам келгуси иқтисодий нафларни назорат қилиши имкониятига эга бўлиши мумкин.

14. Бозор билимлари ва техник билимлар келгуси иқтисодий нафларнинг кўпайишига олиб келиши мумкин. Ташкилот бундай нафларни, агарда, масалан, бундай билим юридик ҳуқуқ билан ҳимояланган бўлса, муаллифлик ҳуқуқи билан, савдо шартномасида чеклов ўрнатиш билан (агар рухсат берилса) ёки ходимларнинг махфийликни сақлаш бўйича ҳуқуқий мажбурияти билан назорат қилади.

15. Ташкилот малакали ходимлар жамоасига эга бўлиши мумкин ва ходимларини ўқитиш натижасида уларнинг келгуси иқтисодий наф келтирадиган қўшимча кўникмаларини идентификация қилиш имкониятига эга бўлиши мумкин. Шунингдек, ташкилот ходимлар ўз малакасидан ташкилот манфаатлари учун фойдаланишини давом эттиришини кутиши мумкин. Лекин, ташкилот одатда номоддий актив таърифига жавоб бериши учун малакали ходим ва унинг ўқиши каби моддалар натижасида юзага келадиган, кутилаётган келгуси иқтисодий наф бўйича етарли даражада назоратга эга бўлмайди. Айнан шу сабабга кўра, муайян бошқарув ёки техник қобилият номоддий активнинг таърифига жавоб бериши даргумон, бундан ташкилот мазкур қобилиятлардан фойдаланиш ва ундан кутилаётган келгуси иқтисодий нафни олиш учун юридик ҳуқуққа эга бўлиши ҳамда ушбу моддалар номоддий актив таърифининг қолган талабларига жавоб бериши мустасно.

16. Ташкилот маълум харидорлар портфелига ёки бозордаги улушга эга бўлиши мумкин ва харидорлар билан муносабат ўрнатиш ва уларнинг лояллигини сақлашга қаратилган сай-ҳаракатлари туфайли харидорлар ташкилот билан тижорат операцияларини давом эттиришини кутади. Лекин, харидорлар билан муносабатларни ёки уларнинг ташкилотга лояллигини ҳимоялаш учун юридик ҳуқуқнинг ёки назорат қилишнинг бошқа усуллари мавжуд эмаслиги натижасида, ташкилот одатда номоддий актив таърифига жавоб бериши учун харидорлар билан муносабатлар ва лояллик каби моддалар (масалан, харидорлар портфели, бозордаги улуши, харидорлар билан муносабат ва харидорларнинг лояллиги) натижасида юзага келадиган, кутилаётган келгуси иқтисодий наф бўйича етарли даражада назоратга эга бўлмайди. харидорлар билан муносабатларни ҳимоялаш учун юридик ҳуқуқ мавжуд бўлмаган тақдирда, предмети бир ҳил ёки ўҳшаш, шартномага асосланмаган харидорлар билан муносабатлар бўйича айирбошлаш операцияси мавжудлиги (бизнес бирлашувидаги айирбошлашдан ташқари), ташкилотнинг харидорлар билан муносабатдан келиб чиқадиган келгуси иқтисодий нафни назорат қилиш қобилиятига эгалигининг далилидир. Шунингдек, бундай айирбошлаш операциялари харидорлар билан муносабатларни ажраладиган эканини кўрсатганлиги сабабли, харидорлар билан муносабатлар номоддий активнинг таърифига жавоб беради.

Келгуси иқтисодий нафлар

17. Номоддий активдан келиб чиқадиган келгуси иқтисодий нафлар маҳсулот ёки хизматларни сотишдан тушумларни, сарфларни камайтиришни ёки ташкилот томонидан бундай активдан фойдаланилиши натижасида юзага келадиган бошқа нафларни ўз ичига олиши мумкин. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнида интелектуал мулкдан фойдаланиш келгусидаги тушумларни ошириш ўрнига келгуси ишлаб чиқариш сарфларини камайтириши мумкин.

Тан олиш ва баҳолаш

18. Моддани номоддий актив сифатида тан олиши учун ташкилот ушбу модда қуйидагиларга жавоб беришини кўрсатиб бериши лозим:

(a) номоддий актив таърифига (8 - 17 бандларга қаранг); ва

(б) тан олиш мезонларига (21 - 23 бандларга қаранг).

Ушбу талаб номоддий активни харид қилиш ёки уни ўз кучи билан яратиш билан боғлиқ дастлабки сарфлар ва уни такомиллаштириш, қисман алмаштириш ёки хизмат кўрсатишга кейинги сарфларга нисбатан қўлланади.

19. 25 - 32 бандларда алоҳида харид қилинган номоддий активларнинг тан олиш мезонлари қўлланиши кўриб чиқилади ва 33 - 43 бандларда ушбу мезонларнинг бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган номоддий активлар учун қўлланиши кўриб чиқилади. 44-бандда давлат гранти ҳисобидан харид қилинган номоддий активларни дастлабки баҳолаш, 45 - 47 бандларда номоддий активларни айирбошлаш, 48 - 50 бандларда эса ташкиллот ўзида яратилган гудвилни ҳисобга олиш тартиби кўриб чиқилади. 51 - 67 бандларда ташкилотнинг ўзида яратилган номоддий активларнинг дастлабки тан олиш ва баҳолаш кўриб чиқилади.

20. Номоддий активларнинг хусусияти шундан иборатки, кўп ҳолларда, бу каби активни такомиллаштириш ёки уни қисман алмаштириш амалга оширилмайди. Шунга кўра, кўпчилик кейинги сарфлар мавжуд номоддий активда мужассамлашган, кутилаётган келгуси иқтисодий нафни таъминлаш учун амалга оширилади, лекин улар мазкур стандарт билан белгиланган номоддий актив таърифи ва тан олиш мезонларига жавоб бермайди. Бундан ташқари, кейинги сарфларни умумий ҳолда бизнесга эмас, бевосита муайян номоддий активга олиб бориш кўп ҳолларда қийиндир. Шунинг учун, кейинги сарфлар, яъни харид қилинган номоддий активни дастлабки тан олишдан сўнг ёки ташкилотнинг ўзида номоддий активни яратиш якунлангандан сўнг амалга оширилган сарфлар, активнинг баланс қийматида камдан-кам ҳолларда тан олинади. 63-бандга мувофиқ савдо маркалари, сарлавҳалар, ноширлик ҳуқуқи, харидорлар рўйхати ва моҳиятан шунга ўхшаш моддалар (ташкилот томонидан харид қилинган ёки ташкилот ўзида яратилганидан қатъий назар) бўйича амалга оширилган кейинги сарфлар ҳар доим юзага келиши билан ташкилотнинг фойда ёки зарари таркибида тан олинади. Чунки, бундай сарфларни бизнесни умумий ҳолда ривожлантириш бўйича амалга оширилган сарфлардан ажратиш мумкин эмас.

21. Номоддий актив фақат ва фақат қуйидаги ҳолларда тан олиниши лозим:

(a) ташкилот ушбу актив билан боғлиқ кутилаётган келгуси иқтисодий нафни олиш эҳтимоли мавжуд; ва

(б) ушбу активнинг бошланғич қиймати ишончли баҳоланиши мумкин.

22. Ташкилот активнинг фойдали хизмат муддати давомида мавжуд бўладиган бир қатор иқтисодий шарт-шароитларга нисбатан рахбариятнинг энг тўғри ҳисобланган баҳосини ўзида акс эттирадиган ишончли ва асосланган тахминларни қўллаган ҳолда кутилаётган келгуси иқтисодий наф эҳтимоллигини баҳолаши лозим.

23. Ташкилот дастлабки тан олиш пайтидаги маълумотларга асосланган ҳолда, ташқи манбалардан олинган маълумотларга кўпроқ аҳамият бериб, активдан фойдаланиш натижасида олинадиган келгуси иқтисодий наф оқимига нисбатан аниқлик даражасини баҳолаш учун мулоҳазадан фойдаланади.

24. Номоддий активлар дастлаб бошланғич қиймат бўйича баҳоланади.

Алоҳида харид қилиш

25. Одатда, ташкилот томонидан номоддий активни алоҳида харид қилиш учун тўланадиган нарх мазкур активда мужассамлашган кутилаётган келгуси иқтисодий нафни олиш эҳтимоли бўйича кутишларни акс эттиради. Бошқача айтганда, ташкилот гарчи иқтисодий наф киримининг муддати ёки миқдори бўйича ноаниқликлар мавжуд бўлса ҳам, бундай киримни кутади. Шунинг учун, алоҳида харид қилинган номоддий активларга нисбатан 21(а)-бандда келтирилган тан олиш мезони эхтимоллиги ҳар доим бажарилган ҳисобланади.

26. Бундан ташқари, одатда алоҳида харид қилинган номоддий активнинг бошланғич қийматини ишончли баҳолаш мумкин. Бу ҳолат, айниқса, харид қилиш пайтида тўланган товон пул маблағлари ёки бошқа монетар активлар шаклида бўлганда юз беради.

27. Алоҳида харид қилинган номоддий активнинг бошланғич қиймати қуйидагиларни ўз ичига олади:

(a) сотиб олиш нархи, шунингдек савдо чегирмалари ва қисман қайтаришлар(рибейт) чиқариб ташланган ҳолда импорт божлари ва қопланмайдиган солиқ суммаси; ва

(б) активни белгиланган мақсадда фойдаланишга тайёрлаш билан боғлиқ барча бевосита сарфлар.

28. Қуйида бевосита сарфларга мисоллар келтирилган:

(a) активни ишчи ҳолатга келтириш билан бевосита боғлиқ бўлган, ходимлар даромадларига сарфлар (ушбу атама 19-сон БҲХСда таърифлангандек);

(б) активни ишчи ҳолатга келтириш билан бевосита боғлиқ бўлган профессионал хизматларни тўлаш бўйича сарфлар; ва

(в) активнинг тўғри ишлаётганлигини синовдан ўтказиш сарфлари.

29. Номоддий активнинг бошланғич қиймати таркибига киритилмайдиган сарфларга мисол тариқасида қуйидагилар келтирилган:

(a) янги маҳсулот ёки хизматларни намойиш этиш билан боғлиқ сарфлар (реклама ва уларни намойиш этиш билан боғлиқ тадбирларни ўтказиш сарфларини ўз ичига олган ҳолда);

(б) янги жойда ёки харидорларнинг янги синфи билан тижорат фаолиятини юритиш сарфлари (ходимларни ўқитиш билан боғлиқ сарфларини ўз ичига олган ҳолда); ва

(в) маъмурий ва бошқа умумий устама харажатлар.

30. Номоддий актив билан боғлиқ сарфларни унинг баланс қийматида тан олиш актив, раҳбарият томонидан назарда тутилган тарзда, фойдаланишга яроқли ҳолга келтирилган пайтда тўхтатилади. Шунинг учун номоддий активдан фойдаланишда ёки жойини ўзгартиришда амалга оширилган сарфлар ушбу активнинг баланс қийматига киритилмайди. Масалан, қуйидаги сарфлар номоддий активнинг баланс қийматига киритилмайди:

(a) активнинг рахбарият томонидан қўзланган мақсадда фойдаланиш учун тайёр бўлган, лекин фойдаланишга топширилмаган пайтда амалга оширилган сарфлар; ва

(б) дастлабки операцион зарарлар, масалан мазкур актив ёрдамида амалга оширилаётган ишлаб чиқаришга бозор талабини шакиллантириш даврида кўрилган операцион зарарлар.

31. Баъзи операциялар номоддий активни ишлаб чиқиш билан боғлиқ ҳолда содир бўлади, лекин улар мазкур активни рахбарият томонидан назарда тутилган тарзда фойдаланишга яроқли ҳолга келтириш учун мажбурий ҳисобланмайди. Бундай қўшимча операциялар ишлаб чиқиш давомида ёки ундан олдин содир бўлиши мумкин. Чунки, қўшимча операциялар раҳбарият томонидан назарда тутилган тарзда фойдаланишга яроқли ҳолга келтириш учун мажбурий ҳисобланмайди, шунинг учун, қўшимча операциялар билан боғлиқ даромадлар ва харажатлар улар юзага келган пайтда фойда ёки зарарлар таркибида тан олиниши ва мувофиқ даромад ва харажат синфига олиб борилиши лозим.

32. Агар номоддий актив бўйича тўловни кечиктириш одатий кредитлаш шартларидан ташқарида бўлса, бундай активнинг бошланғич қиймати пул маблағлари билан дарҳол тўланиши мумкин бўлган эквивалент нархга тенг бўлади. Ушбу қиймат ва барча тўловлар суммаси ўртасидаги фарқ, агар у 23-сон БҲХС "Қарзлар бўйича сарфлар"га мувофиқ капиталлаштирилмаса, кредитлашнинг бутун муддати мобайнида фоиз харажатлари сифатида тан олинади.

Бизнес бирлашув доирасида харид қилиш

33. 3-сон МҲХС "Бизнес бирлашувлари"га мувофиқ, агар номоддий актив бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган бўлса, номоддий активнинг бошланғич қимати харид қилиш санасидаги унинг ҳаққоний қиймати ҳисобланади. Номоддий активнинг ҳаққоний қиймати активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафни ташкилот томонидан олиниши эҳтимоли бўйича бозор иштирокчиларининг харид қилиш санасидаги кутишларини акс эттиради. Бошқача айтганда, ташкилот гарчи иқтисодий наф киримининг муддати ёки миқдори бўйича ноаниқликлар мавжуд бўлса ҳам, бундай киримни кутади. Шунинг учун, бизнес бирлашуви натижасида сотиб олинган номоддий активларга нисбатан 21(а)-бандда келтирилган эҳтимолий тан олиш мезони ҳар доим бажарилган ҳисобланади. Агар бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган актив ажраладиган ёки шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан келиб чиқадиган бўлса, унинг ҳаққоний қийматини ишончли баҳолаш бўйича етарли маълумот мавжуд. Шундай қилиб, бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган номоддий активларга нисбатан 21(б) банда келтирилган эҳтимолий тан олиш мезони ҳар доим бажарилган ҳисобланади.

34. Мазкур стандарт ва 3-сон МҲХСга (2008 йилда қайта кўриб чиқилган) мувофиқ харид қилиш санасида бизнесни харид қилувчи харид қилинадиган ташкилотнинг номоддий активини, харид қилинадиган ташкилот томонидан бундай актив бизнес бирлашувига қадар тан олинган ёки тан олинмаганидан қатъий назар, гудвилдан алоҳидан тан олади. Бу дегани, бизнесни харид қилувчи тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларининг тугалланмаган лойиҳасини, агарда мазкур лойиҳа номоддий актив таърифига жавоб берса, уни гудвилдан алоҳида актив сифатида тан олади. Харид қилинаётган ташкилотнинг тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларининг тугалланмаган лойиҳаси қуйидаги ҳолларда номоддий актив таърифига жавоб беради:

(a) актив таърифига жавоб берса; ва

(б) идентификацияланадиган бўлса, яъни ажраладиган ёки шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан келиб чиқадиган бўлса.

Бизнес бирлашуви натижасида харид

қилинган номоддий актив

35. Агар бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган номоддий актив ажраладиган ёки шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан келиб чиқадиган бўлса, унда активнинг ҳаққоний қийматини ишончли баҳолаш бўйича етарли маълумот мавжуд. Номоддий активнинг ҳаққоний қийматини баҳолаш учун фойдаланиладиган ҳисоб баҳолари учун турли даражадаги эҳтимолий натижалар оралиғи мавжуд бўлганда, бундай ноаниқлик ҳаққоний қийматни баҳолашда ҳисобга олинадиган омил ҳисобланади.

36. Бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган номоддий актив фақат тегишли шартнома, идентификацияланадиган актив ёки мажбурият билан бирга бўлганда ажраладиган бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларда, бизнесни харид қилувчи номоддий активни гудвилдан алоҳида, лекин тегишли моддалар билан биргаликда тан олинади.

37. Агар бир-бирини тўлдирувчи номоддий активлар гуруҳидаги индивидуал активлар бир ҳил фойдали хизмат муддатига эга бўлса, бизнесни харид қилувчи бундай активлар гуруҳини ягона актив сифатида тан олиши мумкин. Масалан, "савдо маркаси" ва "фирма номи" атамалари кўпинча товар белгиси ёки бошқа белгиларнинг синоними сифатида қўлланилади. Лекин, юқорида назарда тутилган сўзлар товар белгиси (ёки хизмат кўрсатиш белгиси) ва у билан боғлиқ савдо номлари, формулалар, рецептлар ва техник билимлар каби бир-бирини тўлдирувчи активлар гуруҳини назарда тутиш учун фойдаланиладиган умумий маркетинг атамаларини билдиради.

38-41. [Чиқариб ташланган]

Харид қилинган тадқиқот ва тажриба

конструкторлик ишларининг тугалланмаган

лойиҳаси бўйича келгуси сарфлар

42. Тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларига сарфлар:

(a) алоҳида ёки бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган ва номоддий актив сифатида тан олинадиган тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларининг тугалланмаган лойиҳасига боғлиқ; ва

(б) шундай лойиҳани харид қилишдан кейин юзага келади

Ушбу сарфлар 54 - 62 бандларга мувофиқ ҳисобда акс эттирилиши лозим.

43. 54 - 62 бандлар талабларини қўллаш шуни англатадики, алоҳида ёки бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган ва номоддий актив сифатида тан олинган тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларининг тугалланмаган лойиҳаси бўйича кейинги сарфлар:

(a) агар мазкур сарфлар тадқиқот сарфлари бўлса, юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади; (б) агар мазкур сарфлар тажриба конструкторлик ишлари бўйича сарфлар ҳисобланиб, лекин 57-банда келтирилган номоддий актив сифатида тан олиш мезонларига жавоб бермаса, юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади; ва

(б) агар мазкур сарфлар 57-банда келтирилган тан олиш мезонларига жавоб берадиган тажриба конструкторлик ишлари бўйича сарфлар бўлса, улар харид қилинган тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларининг тугалланмаган лойиҳаси баланс қиматига қўшилади.

(в) сотиб олинган тугалланмаган тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш лойиҳасининг баланс қийматига киритилади, агарда у 57-банддаги тан олиш мезонини қаноатлантирадиган тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш сарфи бўлса.

Активларнинг давлат гранти ёрдамида олиниши

44. Баъзи ҳолларда номоддий активларни давлат гранти ҳисобидан текинга ёки номинал тўлов орқали харид қилиш мумкин. Бу ҳолат давлат томонидан аэропортга қўниш ҳуқуқи, телерадиоэшиттиришлар станциялари фаолияти бўйича лицензиялар, импорт қилиш учун лицензиялар ёки квоталар ёки бошқа чекланган ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи каби номоддий активларни ташкилотга ўтказганда ёки ажратганда юз бериши мумкин. 20-сон БҲХС "Давлат грантлари ҳисоби ва давлат ёрдами тўғрисидаги маълумотларни ёритиб бериш"га мувофиқ, ташкилот номоддий активни ва грантни дастлаб ҳаққоний қиймат бўйича тан олишни танлаши мумкин. Агар ташкилот активни дастлаб ҳаққоний қиймат бўйича тан олишни танламаса, унда ташкилот бундай актив номинал қийматини (20-сон БҲХС билан руҳсат этилган муқобил ҳисобга олиш тартиби) бўйича тан олади, бунда активни белгиланган мақсадда фойдаланишга тайёрлаш билан боғлиқ барча бевосита сарфлар активнинг номинал қийматини оширади.

Активларни айирбошлаш

45. Бир ёки бир нечта номоддий актив номонетар активга ёки активга ёхуд монетар ва номонетар активлар комбинациясига айирбошлаш орқали харид қилиниши мумкин. Қуйида келтирилган мунозаралар бир номонетар активни бошқасига айирбошлашни назарда тутади, лекин улар юқорида келтирилган барча айирбошлаш операцияларига ҳам қўлланади. Бундай номоддий активнинг бошланғич қиймати, агар (а) айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга бўлмаслик ҳолати ёки (б) на олинган на берилган активнинг ҳаққоний қийматини ишончли баҳолаш мумкин эмаслиги ҳолати кузатилмаса, ҳаққоний қиймат бўйича баҳоланади. Ҳатто ташкилот берилган активни тан олишни дарҳол бекор қилмаса ҳам, харид қилинган актив худди шу тарзда баҳоланади. Агар харид қилинган актив ҳаққоний қиймат бўйича баҳоланмаса, у ҳолда унинг бошланғич қиймати берилган активнинг баланс қиймати бўйича баҳоланади.

46. Ташкилот айирбошлаш операциясининг тижорий моҳиятга эга ёки эга эмаслигини мазкур операция натижасида келгуси пул оқимларидаги кутилаётган ўзгариш даражасини баҳолаш орқали аниқлайди. Айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга бўлади, агар:

(a) олинган актив бўйича пул оқимлари тузилмаси (яъни риск, муддат ва миқдор) берилган актив бўйича пул оқимларининг тузилмасидан фарқланса, ёки

(б) бундай айирбошлаш натижасида ташкилот фаолиятининг ушбу операция таъсир кўрсатадиган қисмининг ташкилотга хос қиймати ўзгарса; ва

(в) (а) ёки (б) кичик бандларида келтирилган тафовут айрибошланган активларнинг ҳаққоний қийматига нисбатан аҳамиятли бўлса.

Айирбошлаш операцияси тижорий моҳиятга эга эканлигини аниқлаш мақсадида ташкилот фаолиятининг ушбу операция таъсир кўрсатадиган қисмининг ташкилотга хос қиймати солиқ солишдан кейинги пул оқимини акс эттириши лозим. Ушбу таҳлилларнинг натижаси ташкилот томонидан батафсил ҳисоб-китобларни амалга оширмасдан ҳам яққол кўриниши мумкин.

47. 21(б) банд номоддий активни тан олишнинг шарти унинг бошланғич қийматини ишончли баҳоланиши эканини белгилайди. Номоддий активнинг ҳаққоний қийматини қуйидаги ҳолларда ишончли баҳолаш мумкин: (а) ҳаққоний қийматни асосли баҳолашнинг ўзгарувчанлик диапазони мазкур актив учун аҳамиятли бўлмаса ёки (б) ушбу ўзгаришлар дипазонидаги турли ҳисоб баҳолари эҳтимолини асосли равишда баҳолаш мумкин бўлса ва ундан ҳаққоний қийматни баҳолашда фойдаланилса. Агар ташкилот олинган активнинг ҳам, берилган активнинг ҳам ҳаққоний қийматини ишончли баҳолай олса, у ҳолда олинган активнинг ҳаққоний қиймати яққолроқ намоён бўлмаса, бошланғич қийматни баҳолаш учун берилган активнинг ҳаққоний қийматидан фойдаланилади.

Ташкилотнинг ўзида яратилган гудвил

48. Ташкилот ўзида яратилган гудвил актив сифатида тан олинмайди.

49. Баъзи ҳолларда келгуси иқтисодий нафни яратиш мақсадида сарфлар амалга оширилади, лекин мазкур стандартда белгиланган мезонларга жавоб берадиган номоддий активни яратилишига олиб келмайди. Бундай сарфлар одатда ташкилот ўзида яратилган гудвилни шаклланишига ёрдам сифатида қаралади. Ташкилот ўзида яратилган гудвил актив сифатида тан олинмайди, чунки у ташкилот томонидан назорат қилинадиган ва бошланғич қиймати ишончли баҳоланиши мумкин бўлган идентификацияланадиган ресурс ҳисобланмайди (яъни ажраладиган ҳисобланмайди ва шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан келиб чиқмайди).

50. Ташкилотнинг ҳаққоний қиймати билан унинг идентификацияланадиган соф активлари баланс қиймати ўртасидаги фарқларни исталган вақтда ташкилотнинг ҳаққоний қийматига таъсир кўрсатадиган омиллар қаторига киритиш мумкин. Бироқ, бундай фарқлар ташкилот томонидан назорат қилинадиган номоддий активнинг бошланғич қийматини ўзида акс эттирмайди.

Ташкилот ўзида яратилган номоддий активлар

51. Ўзида яратилган номоддий активни қуйидаги муаммолар сабабли тан олиш мезонларига жавоб беришини баҳолаш баъзан қийин бўлади:

(a) кутилаёган келгуси иқтисодий нафларни олиб келадиган идентификацияланган активнинг мавжудлигини ва мавжуд бўлиш пайтини аниқлаш билан боғлиқ муаммолар; ва

(б) активнинг бошланғич қийматини ишончли баҳолаш билан боғлиқ муаммолар. Баъзи ҳолларда, номодий активларни ташкилот ўзида яратиш билан боғлиқ сарфларни ташкилот ўзида яратилган гудвилни сақлаб туриш ёки мустаҳкамлаш ёхуд кундалик фаолиятни амалга ошириш учун қилинган сарфлардан фарқлаш имконсиздир.

Шу сабабдан, номоддий активни тан олиш ва бошланғич қийматини аниқлаш бўйича умумий талабларга риоя қилишдан ташқари, ташкилот ўзида яратилган барча номоддий активларга нисбатан 52 - 67 бандларда келтирилган кўрсатмаларни ҳам қўллайди.

52. Ташкилот ўзида яратилган номоддий активларни тан олиш мезонларига жавоб беришини баҳолаш мақсадида актив яратилишини қуйидаги иккита босқичга ажратади:

(a) тадқиқот босқичи; ва

(б) тажриба конструкторлик ишлари босқичи.

"Тадқиқот" ва "Тажриба конструкторлик ишлари" атамалари таърифланган бўлишига қарамай, мазкур стандарт мақсадларида "Тадқиқот босқичи" ва "Тажриба конструкторлик ишлари босқичи" атамалари кенгроқ маънога эга.

53. Агар ташкилот номоддий активни яратиш бўйича ички лойиҳанинг тадқиқот босқичини тажриба конструкторлик ишлари босқичидан фарқлай олмаса, у ҳолда мазкур лойиҳа бўйича сарфларни фақат тадқиқот босқичида амалга оширилган сарфлар тарзида ҳисобга олади.

Тадқиқот босқичи

54. Ҳеч бир тадқиқотдан (ёки ички лойиҳанинг тадқиқот босқичидан) келиб чиқадиган номоддий актив тан олинмайди. Тадқиқот (ёки ички лойиҳанинг тадқиқот босқичини амалга ошириш) учун қилинган сарфлар улар юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади.

55. Ички лойиҳанинг тадқиқот босқичида ташкилот келгуси эҳтимолий иқтисодий наф келтира оладиган номоддий активнинг мавжудлигини кўрсатиб бера олмайди. Шунинг учун, бундай сарфлар улар юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади.

56. Тадқиқот фаолиятига мисол тариқасида қуйидагиларни келтириш мумкин:

(a) янги билимларни олишга қаратилган фаолият;

(б) тадқиқотлар натижаларини ёки бошқа билимларни қўллаш соҳаларини излаш, баҳолаш ҳамда якуний танлаб олиш;

(в) муқобил материаллар, қурилмалар, маҳсулотлар, жараёнлар, тизимлар ёки хизматларни излаш; ва

(г) янги ёки такомиллаштирилган материаллар, қурилмалар, маҳсулотлар, жараёнлар, тизимлар ёки хизматларга танланган муқобил вариантларни лойиҳалаш, қуриш ва синовдан ўтказиш.

Тажриба конструкторлик ишлари босқичи

57. Тажриба конструкторлик ишларидан (ёки ички лойиҳанинг тажриба конструкторлик ишлари босқичидан) келиб чиқадиган номоддий актив ташкилот томонидан фақат ва фақат қуйидагиларнинг барчаси кўрсатиб берилганда тан олиниши лозим:

(a) фойдаланиш ёки сотиш учун яроқли бўлган номоддий актив ишлаб чиқилишини якунлашнинг техник жиҳатдан мумкинлиги.

(б) номоддий актив ишлаб чиқилишини якунлаш ва ундан фойдаланиш ёки сотиш бўйича нияти.

(в) номоддий активдан фойдаланишга ёки сотишга қодирлиги.

(г) номоддий активдан келгуси эҳтимолий иқтисодий наф олишнинг таҳмин қилинаётган усули. Шу билан бирга, ташкилот номоддий активдан фойдаланиш натижасида олинган маҳсулот ёки номоддий активнинг ўзини сотиш учун бозорнинг мавжудлиги ёхуд ушбу актив ташкилотнинг ўзида фойдаланиш учун мўлжалланган бўлса, бундай активнинг фойдалилигини кўрсатиб бериши мумкин.

(д) тажриба-конструкторлик ишларини якунлаш учун етарли даражада техник, молиявий ва бошқа ресурсларнинг мавжудлиги ва номоддий активдан фойдаланиши ёки уни сотиши мумкинлиги.

(е) тажриба конструкторлик ишлари жараёнида номоддий активларга тегишли сарфларни ишончли баҳолашга қодирлиги .

58. Баъзи ҳолларда ички лойиҳанинг тажриба-конструкторлик ишлари босқичида ташкилот номоддий активни идентификация қилиши ва ушбу актив келгуси эҳтимолий иқтисодий нафни яратишини кўрсатиб бериши мумкин. Чунки, тажриба-конструкторлик ишлари босқичи тадқиқот босқичига нисбатан янада ривожланган бўлади.

59. Тажриба конструкторлик ишлари фаолиятига қуйидагилар мисол бўлади:

(a) прототиплар ва моделларни ишлаб чиқариш ёки фойдаланишни бошлашдан олдин уларни лойиҳалаш, қонструкциялаш ва синовдан ўтказиш;

(б) янги технологияни қўллаган ҳолда инструментлар, андозалар, шакллар ва штамларни лойиҳалаш;

(в) тижорий ишлаб чиқариш учун иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ ҳисобланмайдиган тажриба қурилмаларини лойиҳалаш, қуриш ва фойдаланишга топшириш; ва

(г) янги ёки такомиллашган материал, ускуна, маҳсулот, жараён ёки хизматлар учун танланган муқобилни лойиҳалаш, конструкциялаш ва синовдан ўтказиш.

60. Номоддий актив келгуси эҳтимолий иқтисодий нафни қандай яратишини кўрсатиб бериш учун ташкилот 36-сон БҲХС "Активларнинг қадрсизланиши" нинг тамойилларидан фойдаланган ҳолда активдан олинадиган келгуси иқтисодий нафни баҳолайди. Агар актив фақат бошқа активлар билан биргаликда иқтисодий наф яратса, у ҳолда ташкилот 36-сон БҲХСдаги пул маблағларини ҳосил қилувчи бирлик концепциясини қўллайди.

61. Номоддий активни ишлаб чиқилишини якунлаш, фойдаланиш ва иқтисодий наф олиш учун ресурсларнинг мавжудлигини, масалан, зарур бўлган техник, молиявий ва бошқа ресурслар ҳамда ташкилотнинг ушбу ресурслар билан таъминланганлик қобилиятини акс эттирадиган бизнес-режа орқали кўрсатиб бериш мумкин. Баъзи ҳолларда, ташкилот қарз берувчининг бизнес-режада назарда тутилган фаолиятни молиялаштиришга тайёрлиги тўғрисидаги маълумотга асосланиб, ташқи молиялаштиришдан фойдаланиш имкониятини кўрсатиб беради.

62. Ташкилот томонидан сарфлар калькуляцияси тизими ташкилот ўзида яратиладиган номоддий активларга кетадиган сарфларни, масалан муаллифлик ҳуқуқини ёки лицензия олишда ёхуд компьютер дастурларини яратишда сарфланган иш ҳақи ва бошқа сарфларни ишончли баҳоланишини таъминлайди.

63. Ташкилот ўзида яратилган савдо белгилари, сарлавҳалар, ноширлик ҳуқуқи, харидорлар рўйхати ва моҳиятан шунга ўхшаш моддалар номоддий актив сифатида тан олинмайди.

64. Ташкилот ўзида яратилган савдо белгилари, сарлавҳалар, ноширлик ҳуқуқи, харидорлар рўйхати ва моҳиятан шунга ўхшаш моддаларга қилинган сарфларни бизнесни умумий ҳолда ривожлантириш бўйича амалга оширилган сарфлардан ажратиш мумкин эмас. Шунинг учун бундай моддаларни номоддий актив сифатида тан олинмайди.

Ташкилот ўзида яратилган номоддий

активнинг бошланғич қиймати

65. 24-бандининг талабларига мувофиқ, ташкилот ўзида яратилган номоддий активнинг бошланғич қиймати мазкур стандартнинг 21, 22 ва 57-бандларидаги номоддий активни тан олиш мезонларига жавоб берган дастлабки санадан бошлаб амалга оширилган сарфлар йиғиндисига тенг бўлади. 71-банд харажат сифатидан тан олинган сарфларни қайта тиклашни тақиқлайди.

66. Ташкилот ўзида яратилган номоддий активнинг бошланғич қиймати таркибига ушбу активни яратиш, ишлаб чиқариш ва раҳбарият томонидан назарда тутилган тарзда фойдаланишга яроқли ҳолга келтириш билан боғлиқ барча бевосита сарфлар киради. Бевосита сарфларга қуйидагилар мисол бўлади:

(a) номоддий активни яратишда фойдаланилган ёки истеъмол қилинган материал ва хизматларга сарфлар;

(б) номоддий активни яратишдан юзага келадиган ходимлар даромадларига сарфлар (ушбу атама 19-сон БҲХСда таърифлангандек);

(в) юридик ҳуқуқни рўйхатдан ўтказиш учун зарур тўловлар; ва

(г) номоддий активни яратиш учун фойдаланиладиган патент ва лицензиялар амортизацияси.

23-сон БҲХС фоизларни ташкилот ўзида яратилган номоддий активнинг бошланғич қиймати элементи сифатида тан олиш мезонларини белгилайди.

67. Ташкилот ўзида яратилган номоддий активнинг бошланғич қиймати таркибига қуйидаги сарфлар кирмайди:

(a) активни фойдаланишга тайёрлашда бевосита олиб бориладиган устама сарфлардан ташқари савдо, маъмурий ва бошқа устама сарфлар;

(б) активнинг режалаштирилган унумдорлик даражасига етиш пайтигача содир бўлган дастлабки операцион зарарлар ва аниқланган носамарадорлик; ва

(в) ходимларни актив билан ишлашга ўқитиш бўйича сарфлар.

          

            

         

Харажатни тан олиш

68. Номоддий актив объектига қилинган сарфларни улар юзага келган пайтда харажат сифатида тан олиш лозим, бундан қуйидаги ҳолатлар мустасно:

(a) улар тан олиш мезонларига жавоб берадиган номоддий активнинг бошланғич қиймати таркибига қўшилганда (18 - 67 бандларга қаранг); ёки

(б) бизнес бирлашуви натижасида харид қилинган тегишли объектни номоддий актив сифатида тан олиниши мумкин бўлмаганда. Бундай ҳолатда ушбу объект харид қилиш санасида тан олинган гудвил суммасига қўшилади (3-сон МҲХСга қаранг).

69. Баъзи ҳолларда сарфлар ташкилот оладиган келгуси иқтисодий нафни таъминлаш мақсадида амалга оширилади, лекин шу билан биргаликда тан олинадиган на номоддий актив на бошқа активлар харид қилинади ёки яратилади. Товарларни етказиб беришда ташкилот бундай сарфларни товарлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган пайтда харажат сифатида тан олади. Хизматлар кўрсатишда ташкилот бундай сарфларни хизматларни қабул қилганда харажат сифатида тан олади. Масалан, тадқиқот учун сарфлар улар юзага келган пайтда харажат сифатида тан олинади (54-бандга қаранг), бундан уларнинг бизнес бирлашуви бўйича сарфларнинг бир қисмини ташкил этган ҳоллар мустасно. Юзага келиш пайтида харажат сифатида тан олинадиган сарфларга қуйидагилар мисол бўлади:

(a) агар ушбу сарфлар 16-сон БҲХСга мувофиқ асосий воситалар обьектининг бошланғич қийматига киритилмаса, фаолиятни бошлаш бўйича сарфлар (яъни стартап сарфлар). Стартап сарфлар ташкилотни юридик жиҳатдан ташкил этишда сарфланадиган котиблик ёки юридик хизматлар ҳақини (яъни таъсис этиш сарфлари), янги завод ёки бизнес очиш сарфлари (яъни очилишга қадар сарфлар) ёки янги фаолиятни бошлаш сарфлари ёки янги маҳсулотлар ёки жараёнларни яратиш учун сарфларни (яъни фаолият бошлангунга қадар сарфлар) ўз ичига олади.

(б) ходимларни ўқитиш бўйича сарфлар.

(в) маҳсулот рекламаси ва намойиш этиш сарфлари (шунингдек товарлар ва ҳизматлар каталоги китоби учун сарфлар).

(г) ташкилотнинг қисман ёки тўлиқ бошқа жойга кўчириш ёхуд қайта ташкил этиш билан боғлиқ сарфлар.

69A. Ташкилотда товарлардан фойдаланиш ҳуқуқи ташкилот уларга эга бўлганда пайдо бўлади. Шу каби, ташкилотда товарлардан фойдаланиш ҳуқуқи, агар ушбу товарлар етказиб бериш шартномаси шартларига мувофиқ етказиб беруви томонидан яратилган бўлса ва ташкилот тўлов эвазига етказиб берилишини талаб қила олса, мавжуд бўлади. Хизматлар ташкилот томонидан харидорларга реклама ҳизматини кўрсатиш каби бошқа хизматлар кўратиш учун фойдаланган пайтда эмас, балки ташкилотга хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича етказиб берувчи томонидан амалга оширилган пайтда қабул қилинган ҳисобланади.

70. Ташкилот товардан фойдаланиш ҳуқуқини олгунга қадар товарлар учун тўловларни амалга оширса, 68-банд ташкилотни ушбу аванс тўловини актив сифатида тан олишига тўсқинлик қилмайди. Шу каби, хизматлар кўрсатиш учун тўловлар хизматлар кўрсатилишидан олдин амалга оширилганда, 68-банд ташкилотни ушбу аванс тўловини актив сифатида тан олишига тўсқинлик қилмайди.

Актив сифатида тан олинмайдиган ўтган давр харажатлари

71. Дастлаб харажат сифатида тан олинган номоддий актив объектига қилинган сарфлар кейинчалик номоддий активнинг бошланғич қиймати таркибида тан олинмаслиги лозим.

Тан олишдан кейинги баҳолаш

72. Ташкилот ўзининг ҳисоб сиёсатини аниқлаш мақсадида 74-бандда назарда тутилган бошланғич қиймат моделини ёки 75-бандда назарда тутилган қайта баҳолаш моделини танлаши лозим. Агар номоддий актив қайта баҳолаш модели бўйича ҳисобга олинса, у билан бир синфдаги бошқа активлар ҳам мазкур моделдан фойдаланган ҳолда ҳисобга олиниши лозим, бундан ушбу активларга фаол бозор мавжуд бўлмаган ҳоллар мустасно.

73. Номоддий активларнинг синфи ўзида характери бўйича ва ташкилот фаолиятида фойдаланилиши жиҳатидан активларнинг гуруҳланишини акс эттиради. Активларни танлаб баҳолашга ва молиявий ҳисоботда бошланғич қиймат ва турли саналар ҳолатига баҳоланган қийматларнинг комбинациясини назарда тутадиган суммаларни акс эттиришга йўл қўймаслик учун, бир хил номоддий активлар синфига тегишли моддалар бир вақтда қайта баҳоланади.

Бошланғич қиймат модели

74. Дастлаб тан олингандан сўнг, номоддий актив, жамғарилган амортизация ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарлар чегирилган ҳолда бошланғич қиймат бўйича ҳисобга олиниши лозим.

Қайта баҳолаш модели

75. Дастлаб тан олингандан сўнг, номоддий актив, кейинги жамғарилган амортизация ва қадрсизланишдан кейинги жамғарилган зарарларни чегирган ҳолда, қайта баҳолаш санасидаги ҳаққоний қийматни акс эттирадиган қайта баҳоланган қийматда ҳисобга олиниши лозим. Мазкур стандартга мувофиқ, қайта баҳолаш мақсадларида ҳаққоний қиймат фаол бозор маълумотларидан фойдаланган ҳолда баҳоланиши лозим. Ҳисобот даври охирида баланс қийматини унинг ҳаққоний қийматидан муҳим фарқланмаслиги учун қайта баҳолаш етарли даражада мунтазам амалга оширилиши лозим.

76. Қайта баҳолаш модели бўйича қуйидагиларга рухсат этилмайди:

(a) олдин актив сифатида тан олинмаган номоддий активларни қайта баҳолашдан ўтказиш; ёки

(б) номоддий активларнинг бошланғич қийматидан фарқланадиган қийматда дастлабки тан олиш.

77. Қайта баҳолаш модели активнинг бошланғич қиймати бўйича дастлаб тан олингандан сўнг қўлланилади. Шунга қарамай, актив жараённинг маълум қисми якунланмагунча тан олиш мезонларига жавоб бермаганлиги учун (65-бандга қаранг) номоддий актив бошланғич қийматининг фақат бир қисми тан олинса, қайта баҳолаш моделини бутун активга нисбатан қўллаш мумкин. Шунингдек, қайта баҳолаш моделини давлат гранти ҳисобидан олинган ва номинал қийматда тан олинган номоддий активларга нисбатан ҳам қўллаш мумкин (44-бандга қаранг).

78. Номоддий актив учун фаол бозорнинг мавжуд бўлиши мумкин бўлган ҳолат эканига қарамай, камдан кам ҳолларда рўй бериши мумкин. Масалан, баъзи юрисдикцияларда эркин ўтказиладиган, йўловчиларни ташиш учун, балиқ овлаш учун лицензияларга ёки ишлаб чиқариш квоталарнинг фаол бозори мавжуд бўлиши мумкин. Лекин, савдо маркалари, газета сарлавҳалари, мусиқий альбомлар ва кинофильмлар чиқаришга ҳуқуқлар, патентлар ёки савдо белгилари учун фаол бозор мавжуд эмас, чунки бундай активларнинг ҳар бири ноёб ҳисобланади. Шунингдек, гарчи номоддий активлар олди-сотди предмети ҳисоблансада, шартномалар индивидул харидор ва сотувчи ўртасида келишилади ва операциялар камдан-кам амалга оширилади. Шу сабабдан, бир активга тўланган нарх бошқа активнинг ҳаққоний қийматини тасдиқловчи далилларни таъминламайди. Бундан ташқари, нархлар тўғрисидаги маълумот аксарият ҳолларда ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган маълумот ҳисобланмайди.

79. Қайта баҳолаш даврийлиги қайта баҳоланадиган номоддий активлар ҳаққоний қийматидаги ўзгаришларга боғлиқ. Агар қайта баҳоланган активнинг ҳаққоний қиймати унинг баланс қийматидан муҳим даражада фарқ қилса, у ҳолда қўшимча тарзда қайта баҳолаш талаб этилади. Айрим номоддий активларнинг ҳаққоний қийматида аҳамиятли ва ўзгарувчан тебранишлар кузатилиши мумкин ва оқибатда уларни ҳар йили қайта баҳолашдан ўтказиш зарурати келиб чиқиши мумкин. Бундай тез-тез қайта баҳолашдан ўтказиш ҳаққоний қиймати аҳамиятли бўлмаган ўзгаришларга учрайдиган номоддий активлар учун талаб этилмайди.

80. Номоддий актив қайта баҳоланганда, ушбу активнинг баланс қиймати унинг қайта баҳоланган қийматигача етказилади. Қайта баҳолаш санасида актив қуйидаги усуллардан бири асосида ҳисобга олинади:

(a) активнинг ялпи баланс қиймати унинг баланс қийматини қайта баҳолашга мос ҳолда тузатилади. Масалан, ялпи баланс қиймат кузатиладиган бозор маълумотларига асосан қайта ҳисобланиши ёки баланс қийматининг ўзгаришига мутаносиб қайта ҳисобланиши мумкин. Қайта баҳолаш санасига қадар жамғарилган эскириш активнинг ялпи баланс қиймати ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарларни ҳисобга олган баланс қиймати ўртасидаги фарқга тенг суммага тузатилади; ёки

(б) жамғарилган амортизация активнинг ялпи баланс қийматидан чегирилади.

Жамғарилган амортизациянинг тузатиш суммаси 85 ва 86-бандларга мувофиқ ҳисобга олинадиган баланс қиймати ортиши ёки камайишининг умумий суммасининг қисмини ташкил этади.

81. Агарда қайта баҳоланадиган номоддий активлар синфига тегишли бўлган номоддий актив, мазкур актив учун фаол бозор мавжуд бўлмаганлиги сабабли қайта баҳолана олмаса, ушбу активнинг жамғарилган амортизация ва қадрсизланишдан жамғарилган зарарлари чегирилган бошланғич қиймати бўйича акс эттирилиши лозим.

82. Агар қайта баҳоланган номоддий активнинг ҳаққоний қийматини фаол бозор маълумотлари асосида аниқлаш имкони ортиқ мавжуд бўлмаса, у ҳолда ушбу активнинг баланс қиймати кейинги жамғарилган амортизация ва кейинги қадрсизланишдан жамғарилган зарарларни чегирилган ҳолдаги фаол бозор маълумотлари орқали охирги марта ўтказилган қайта баҳолаш санасидаги қайта баҳоланган қиймати бўйича ҳисобга олиниши лозим.

83. Қайта баҳоланган қиймат бўйича ҳисобга олинадиган номоддий актив учун фаол бозорнинг ортиқ мавжуд эмаслиги факти активни қадрсизланган бўлиши мумкинлигини ва уни 36-сон БҲХСга мувофиқ тестдан ўтказиш зарурлиги тўғрисида далолат бериши мумкин.

84. Агар маълум бир кейинги баҳолаш санасида фаол бозор маълумотларидан фойдаланган ҳолда активнинг ҳаққоний қийматини баҳолаш мумкин бўлса, у ҳолда қайта баҳолаш модели шу санадан бошлаб қўлланилади.

85. Агар қайта баҳолаш натижасида номоддий активнинг баланс қиймати ошадиган бўлса, у ҳолда ушбу ошган сумма бошқа умумлашган даромадлар таркибида тан олиниши ҳамда хусусий капитал таркибидаги "Қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддасида жамғарилиб бориши лозим. Лекин бундай ўсиш суммаси олдин фойда ёки зарарларда тан олинган айни шу активни қайта баҳолаш натижасида қийматнинг камайиши суммасини тиклайдиган суммада фойда ёки зарарларда акс эттирилиши лозим.

86. Агар қайта баҳолаш натижасида номоддий активнинг баланс қиймати камаядиган бўлса, у ҳолда ушбу камайиш суммаси фойда ёки зарарлар таркибида тан олиниши лозим. Лекин бундай камайиш суммаси бошқа умумлашган даромадлар таркибидаги айни шу активга тегишли "Қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддаси кредит қолдиғи суммаси миқдорида дебетланиши лозим. Умумлашган даромадлар таркибида тан олинган камайиш суммаси хусусий капитал таркибидаги "қайта баҳолаш натижасида қийматнинг ўсиши" моддасида жамғарилган суммани камайтиради.

87. Хусусий капитал таркибидаги қайта баҳолаш натижасида қиймат ўсишининг жамғарилган суммаси тегишли актив реализация қилинган пайтда бевосита тақсимланмаган фойдага олиб борилиши мумкин. Жами қиймат ўсиши тегишли активдан фойдаланиш тугатилганда ёки актив ҳисобдан чиқарилган пайтда реализация қилиниши мумкин. Лекин қиймат ўсишининг бир қисми ташкилот томонидан активдан фойдаланиш жараёнида реализация қилиниши мумкин. Бундай ҳолатда реализация қилинган қиймат ўсиши суммаси қайта баҳоланган баланс қийматига асосан ҳисобланган амортизация суммаси ва активнинг бошланғич қийматига асосан ҳисобланган амортизация суммаси орасидаги фарқдир. Қайта баҳолаш натижасида қиймат ўсишидан тақсимланмаган фойдага ўтказмалар фойда ёки зарарлар орқали акс эттирилмайди.

Фойдали хизмат муддати

88. Ташкилот номоддий активнинг фойдали хизмат муддати аниқ ёки ноаниқ эканини баҳолайди, агар муддат аниқ бўлса, ушбу муддатнинг давомийлигини ёки ушбу фойдали ҳизмат муддатини ўзида акс эттирадиган маҳсулот бирлиги миқдори ёки шунга ўхшаш бирликлар миқдорини аниқлаштириши лозим. Агар барча ўринли омилларни таҳлил қилиш асосида активдан ташкилот олиши мумкин бўлган соф пул оқимларининг даврига нисбатан чекланиш мавжуд бўлмаса, номоддий активлар ташкилот томонидан ноаниқ фойдали хизмат муддатига эга ҳисобланади.

89. Номоддий активни ҳисобга олиш тартиби унинг фойдали хизмат муддатига боғлиқ. Фойдали хизмат муддати аниқ бўлган номоддий актив амортизацияланади (97 - 106 бандларга қаранг), фойдали хизмат муддати ноаниқ бўлган номоддий актив эса амортизацияланмайди (107 - 110 бандларга қаранг). Мазкур стандартга қўшимча тарзда келтирилган намунавий мисоллар турли хил номоддий активлар учун фойдали хизмат муддатини аниқлашни ва ушбу аниқлаш натижалари асосида активларни кейинги ҳисобини юритиш тартибини кўрсатиб беради.

90. Номоддий активнинг фойдали хизмат муддатини аниқлашда кўпгина омиллар ҳисобга олинади, шу жумладан қуйидагилар:

(a) ташкилот томонидан активнинг кутилаётган фойдаланилиши ва ушбу активнинг бошқа бошқарув жамоаси томонидан самарали бошқарилиши мумкинлиги;

(б) ушбу активга нисбатан тадбиқ этиладиган маҳсулотнинг одатий фойдаланиш даври ва худди шу тарзда фойдаланиладаган ўхшаш активнинг фойдали хизмат муддатини ҳисоблашга доир оммавий маълумотлар;

(в) техник, технологик, тижорат ва бошқа турлардаги эскириш;

(г) ушбу активдан фойдаланиладиган соҳанинг барқарорлиги ва активдан фойдаланиш натижасида ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки хизматларга бозор талабининг ўзгаришлари;

(д) рақобатчилар ёки потенциал рақобатчиларнинг кутилаётган хатти- ҳаракатлари;

(е) активдан кутилаётган келгуси иқтисодий нафларни олиш учун талаб этиладиган ушбу активни сақлаб туриш ва унга хизмат кўрсатиш сарфлари даражаси ва бундай даражадаги сарфларни таъминлашга ташкилотнинг қобилияти ва тайёрлиги;

(ё) ушбу актив бўйича назорат даври ва шу активдан фойдаланиш учун юридик ёки шунга ўхшаш чекловлар, масалан тегишли ижара шартномасининг амал қилиш муддатининг тугаши; ва

(ж) тегишли активнинг фойдали хизмат муддати ташкилотдаги бошқа активнинг фойдали хизмат муддатига боғлиқлиги.

91. "Ноаниқ" атамаси "Чексиз" деган маънони англатмайди. Номоддий активнинг фойдали хизмат муддати ўзида, уни ҳисоблаш пайтида активнинг баҳоланган ишчи ҳолатида сақланиши учун талаб қилинадиган, келгусида активни сақлаб туриш ва унга хизмат кўрсатиш сарфлари даражасини ва бундай сарфларни таъминлашга ташкилотнинг қобилияти ва тайёрлигини намоён қилади. Номоддий активнинг фойдали хизмат муддатининг ноаниқлиги ҳақидаги хулоса активни ишчи ҳолатда сақлаш учун талаб этиладиган сарфлардан ортиқ режалаштирилган келгуси сарфларга боғлиқ бўлмаслиги лозим.

92. Технология соҳасида содир бўлган тез ўзгаришлар компьютер дастурий таъминоти ва бошқа номоддий активларни технологик эскиришига таъсир қилади. Шу сабабдан, кўпинча уларнинг фойдали хизмат муддати қисқа бўлади. Номоддий активдан фойдаланилган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотиш нархининг келгусидаги пасайиш эҳтимоли активнинг технологик ёки тижорат нуқтаи назаридан эскиришига ишора қилиши мумкин, бу ўз навбатида ушбу активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафнинг пасайишидан далолат бериши мумкин.

93. Номоддий активнинг фойдали хизмат муддати жуда узоқ бўлиши ёки ҳатто ноаниқ бўлиши мумкин. Бундай мужмал ҳолатда номоддий активнинг фойдали хизмат муддатини эҳтиёткорлик асосида ҳисоблаш ўзини оқлайди, лекин нореал даражадаги қисқа муддатни танлаш ўзини оқламайди.

94. Шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан келиб чиқадиган номоддий активнинг фойдали хизмат муддати ушбу ҳуқуқларнинг амал қилиш муддатидан ошмаслиги лозим, лекин ушбу муддат ташкилот активдан фойдаланиши кутилаётган даврга боғлиқ ҳолда қисқароқ бўлиши мумкин. Агар шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлар муддати узайтирилиши мумкин бўлган чекланган муддатга такдим этилса ва фақат бундай муддат узайтирилиши ташкилот томонидан аҳамиятсиз сарфлар эвазига амалга ошириш далили мавжуд бўлса, номоддий активнинг фойдали хизмат муддати узайтириладиган муддат(лар)ни ҳам ўз ичига олиши лозим. Бизнес бирлашувида номоддий актив сифатида тан олинган, қайта харид қилинган ҳуқуқнинг фойдали хизмат муддати шартноманинг қолган муддатини назарда тутади ва узайтириладиган даврларни ўз ичига олмаслиги лозим.

95. Номоддий активнинг фойдали хизмат муддатига ҳам иқтисодий ҳам ҳуқуқий омиллар таъсир кўрсатиши мумкин. Иқтисодий омиллар ташкилот томонидан келгуси иқтисодий наф олинадиган даврни аниқлаштиради. Ҳуқуқий омиллар ташкилот томонидан ушбу нафларни назорат қилиши мумкин бўлган даврни чеклаши мумкин. Фойдали хизмат муддати ушбу омиллар натижасида аниқланадиган даврларнинг қисқароғи билан белгиланади.

96. Бошқа омиллар билан бир қаторда, қуйидаги омиллар мавжудлиги ташкилот томонидан аҳамиятсиз сарфлар евазига шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлар муддатини узайтириш мумкинлигини кўрсатади:

(a) шартномавий ёки бошқа юридиқ ҳуқуқлар муддатини узайтириш бўйича (имкони бўлса, олдинги тажрибага асосасланган ҳолда) далил мавжуд бўлиши. Агарда бундай муддатни узайтириш учинчи шахснинг розилигига боғлиқ бўлса, у ҳолда мавжуд далил учинчи шахснинг розилик бериши тўғрисидаги далилни ҳам ўз ичига олади;

(б) муддатни узайтириш учун талаб этиладиган барча шартлар бажарилиши тўғрисида далил мавжуд бўлиши; ва

(в) муддатни узайтириш учун ташкилот томонидан қилинган сарфлар ташкилотнинг бундай муддатни узайтиришдан олиши кутилаётган келгуси иқтисодий нафга нисбатан солиштирганда аҳамиятсиз бўлиши.

Агар муддатни узайтириш учун ташкилот томонидан қилинган сарфлар ташкилотнинг бундай муддатни узайтиришдан олиши кутилаётган келгуси иқтисодий нафга нисбатан солиштирганда аҳамиятли бўлса, у ҳолда ушбу сарфлар моҳиятан муддатни узайтириш санасида янги номоддий активни харид қилишга қилинган сарфларни ангалатади.

Аниқ фойдали хизмат муддатига

эга номоддий активлар

Амортизация муддати ва амортизация усули

97. Аниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активнинг амортизацияланадиган қиймати унинг фойдали хизмат муддати давомида тизимли асосда тақсимланиши лозим. Актив бўйича амортизация ҳисоблаш ушбу активдан фойдаланиш имконияти мавжуд бўлган, яъни у раҳбарият томонидан назарда тутилган тарзда фойдаланиш учун зарур бўлган жойга ва ҳолатга келтирилган пайтдан бошланиши лозим. Амортизация қуйидаги икки санадан олдингисида тўхтатилади: 5-сон МҲХСга мувофиқ сотиш учун мўлжалланган (ёки сотиш учун мўлжалланган ҳисобдан чиқариладиган гуруҳ таркибидаги) актив сифатида таснифланган сана ёки уни актив сифатида тан олиш бекор қилинган сана. Фойдаланиладиган амортизация усули активдан олинадиган келгуси иқтисодий нафни ташкилот томонидан кутилаётган истеъмолининг характерини акс эттириши лозим. Агар бундай истеъмол ҳарактерини ишончли аниқлаш имкони бўлмаса, у ҳолда тўғри чизиқли усулдан фойдаланиш лозим. Ҳар бир даврда ҳисобланган амортизация фойда ёки зарар таркибида тан олиниши лозим, бундан мазкур ёки бошқа стандартга мувофиқ уни бошқа активнинг баланс қийматига киритилишига рухсат берилган ёки талаб этилган ҳолатлар мустасно.

98. Амортизацияланадиган қийматни унинг фойдали хизмат муддати давомида тизимли асосда тақсимлаш учун турли амортизация усулларидан фойдаланиш мумкин. Улар усуллар тўғри чизиқли усул, камайиб борувчи қолдиқ усули ва ишлаб чиқариш усулини ўз ичига олади. Фойдаланиладиган усул активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафни кутилаётган истеъмолининг характери асосида танланади ва даврлар аро изчиллик билан қўлланади, бундан ушбу келгуси иқтисодий нафнинг кутилаётган истеъмоли характерида ўзгаришлар юз берган ҳолатлар мустасно.

98A. Активдан фойдаланиш натижасида юзага келадиган тушумга асосланган амортизация усулини қўллаш мақсадга мувофиқ эмаслиги тўғрисида инкор этилиши мумкин бўлган фараз мавжуд. Активдан фойдаланиш натижасида юзага келадиган тушум одатда ушбу номоддий активда мужассамлашган иқтисодий наф истеъмолидан фарқланадиган омилларни ифодалайди. Масалан, тушумга бошқа фойдаланиладиган ресурс ва жараёнлар, сотиш бўйича фаолият, сотув ҳажмидаги ва нархдаги ўзгаришлар таъсир кўрсатади. Тушумнинг нарх компонентига активни истеъмол қилиш билан боғлиқ бўлмаган инфляция ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Мазкур фараз фақат қуйидаги ҳолатларда рад этилиш мумкин:

(a) 98В-бандида ифодаланганидек, агар номоддий актив тушумни баҳолаш каби акс эттирилса; ёки

(б) тушум ва номоддий активдан иқтисодий нафнинг истеъмоли юқори даражада ўзаро боғлиқлигини кўрсатиш мумкин бўлса.

98Б. 98-бандга мувофиқ муносиб амортизация усулини танлашда, ташкилот номоддий активга хос бўлган асосий чекловчи омилни аниқлаши мумкин. Масалан ташкилотнинг номоддий активдан фойдаланиш бўйича ҳуқуқини белгилайдиган шартномада ташкилотнинг номоддий активдан фойдаланиши маълум йиллар (вақт), ишлаб чиқариладиган маҳсулот бирликлари сони ёки ушбу актив орқали яратиладиган тушумнинг қатъий белгиланган умумий суммаси кўринишида ифодаланиши мумкин. Асосий чекловчи омилни аниқлаш муносиб амортизация ҳисоблаш усулини аниқлашнинг бошланғич нуқтаси бўлиши мумкин, лекин бошқа асос иқтисодий нафларнинг кутилаётган истеъмоли характерини янада аниқ акс эттирадиган бўлса, ўша асосдан фойдаланиш мумкин.

98В. Номоддий активга учун асосий чекловчи омил тушумнинг маълум даражасига эришиш ҳисобланадиган ҳолатларда, яратиладиган тушум амортизация ҳисоблаш усулига асос бўлиши мумкин. Масалан, ташкилот олтин конида олтин қидириш ва қазиб олиш учун рухсат олди. Шартноманинг амал қилиш муддатининг тугаши қазиб олишдан яратиладиган тушумнинг қатъий белгиланган умумий суммасига асосланган бўлиши (масалан, шартномада сотишдан олинган умумий тушум суммаси 2 миллиард п.б бўлгунча, кондан олтин қазиб олишга рухсат этилган бўлиши) мумкин ва вақт ёки қазиб олинган олтин миқдорига боғлиқ бўлмаслиги мумкин. Бошқа бир мисол тариқасида, пуллик йўлдан фойдаланиш ҳуқуқи йўл йиғимлари ҳисобига яратиладиган тушумнинг қатъий белгиланган умумий суммасига асосланган бўлиши (масалан, шартномада йиғимларнинг умумий суммаси 100 миллион п.б бўлгунча, пуллик йўлдан фойдаланишга рухсат этилган бўлиши) мумкин. Номоддий активдан фойдаланиш шартномасида асосий чекловчи омил сифатида тушум аниқланган ҳолатларда, бундай шартномада амортизация ҳисобланиши учун асос бўладиган тушумнинг катъий белгиланган умумий сумма кўрсатиб ўтилган бўлиши шарти билан активдан фойдаланишдан яратиладиган тушум номоддий активга амортизация ҳисоблаш учун асос бўлиши мумкин.

99. Амортизация одатда фойда ёки зарарлар таркибида тан олинади. Лекин, айрим ҳолатларда активда мужассамлашган келгуси иқтисодий нафлар бошқа активларни ишлаб чиқаришда сарфланади. Бундай ҳолатда, ҳисобланган амортизация суммаси шундай бошқа актив дастлабки қийматининг таркибий қисмини ташкил этади ва унинг баланс қийматига киритилади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган номоддий активларнинг амортизацияси захираларнинг баланс қийматига киритилади (2-сон БҲХС "Захиралар"га қаранг).

Тугатиш қиймати

100. Аниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активнинг тугатиш қиймати нолга тенг деб тахмин қилинади, бундан қуйидагилар мустасно:

(a) мазкур активни унинг фойдали хазмат муддати охирида учинчи шахслар томонидан сотиб олиниши бўйича шартномавий мажбурият мавжудлиги; ёки

(б) мазкур актив учун фаол бозор (13-сон МҲХСда таърифланганидек) мавжудлиги ва:

(i) тугатиш қийматини ушбу бозор маълумотлари асосида аниқлаш мумкинлиги; ва

(ii) мазкур активнинг фойдали хизмат муддати охирида ушбу бозорнинг юқори эҳтимоллик билан мавжуд бўлиши.

101. Аниқ фойдали хизмат муддатига эга активнинг амортизацияланадиган қиймати унинг тугатиш қиймати чегирилгандан кейин аниқланади. Тугатиш қийматининг нольдан фарқланиши ташкилотнинг мазкур номоддий активни унинг иқтисодий хизмат муддати тугашидан олдин реализация қилишни кутаётганлигини назарда тутади.

102. Актив тугатиш қийматининг ҳисоб баҳоси фойдали ҳизмат муддати тугаган ва мазкур активдан фойдаланиш шартларига ўхшаш шароитда фойдаланилган шунга ўхшаш активларни сотилиши бўйича мазкур ҳисоб баҳосини аниқлаш кунидаги устувор нархдан фойдаланган ҳолда, сотишнинг қопланиши мумкин бўлган қийматига асосланади. Тугатиш қиймати камида ҳар молиявий йилнинг якунида қайта кўриб чиқилади. Активнинг тугатиш қийматидаги ўзгариш 8-сон БҲХС "Ҳисоб сиёсати, ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар ва хатолар"га мувофиқ ҳисоб баҳосидаги ўзгариш тарзида ҳисобга олинади.

103. Номоддий активнинг тугатиш қиймати унинг баланс қийматига тенг ёки ундан ошадиган суммагача кўпайиши мумкин. Бундай ҳолатда мазкур активга ҳисобланадиган амортизация тугатиш қиймати активнинг баланс қийматидан кам бўлмаса ва кам бўлмагунча нолга тенг бўлади.

Амортизация муддати ва амортизация

усулини қайта кўриб чиқиш

104. Аниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активлар учун амортизация муддати ва амортизация усули камида ҳар молиявий йилнинг якунида қайта кўриб чиқилиши лозим. Агар мазкур активнинг кутилаётган фойдали хизмат муддати олдинги ҳисоб баҳосидан фарқ қилса, у ҳолда амортизация муддати тегишли тарзда ўзгартирилиши лозим. Агар мазкур активда мужассамланган келгуси иқтисодий нафни истеъмол қилиш характерида ўзгаришлар юз берган бўлса, у ҳолда амортизация усули ўзгарган характерни ифодалаш учун ўзгартирилиши лозим. Бундай ўзгаришлар 8-сон БҲХСга мувофиқ ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар тарзида ҳисобга олиниши лозим.

105. Номоддий активнинг хизмат муддати давомида унинг фойдали хизмат муддатининг ҳисоб баҳоси нотўғрилиги яққол намоён бўлиши мумкин. Масалан, қадрсизланишдан зарарнинг тан олиниши амортизация муддатининг ўзгартирилиши лозимлигини кўрсатиши мумкин.

106. Вақт ўтиши билан ташкилотнинг номоддий активдан фойдаланиш натижасида кутилаётган келгуси иқтисодий нафнинг ҳарактери ўзгариши мумкин. Масалан, тўғри чизиқли усулни қўллаган ҳолда амортизация ҳисоблашдан кўра қолдиқли камайиш усулидан фойдаланиш янада ўринлилиги яққол намоён бўлиши мумкин. Бошқа бир мисол тариқасида, лицензиянинг предмети бўлган ҳуқуқдан фойдаланиш бизнес-режанинг бошқа компонентлари бўйича кутилаётган чоралар натижасида кечиктирилиши ҳолатини келтириш мумкин. Бундай ҳолатда активдан олинадиган иқтисодий наф кейинги даврларга қадар олинмаслиги мумкин.

Ноаниқ фойдали хизмат муддатига

эга номоддий активлар

107. Ноаниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активлар амортизацияланмайди.

108. 36-сон БҲХСга мувофиқ ташкилот активнинг қоплаш қийматини унинг баланс қийматига таққослаган ҳолда, ноаниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активни қадрсизланиш тестидан ўтказиши лозим:

(a) ҳар йили, ва

(б) номоддий активнинг кадрсизланиши аломати пайдо бўлган ҳар қандай вақтда.

Фойдали хизмат муддатини баҳолашни

қайта кўриб чиқиш

109. Aмортизацияланмайдиган номоддий активларнинг фойдали хизмат муддати ҳодисалар ва ҳолатлар ушбу активларнинг фойдали хизмат муддатини ноаниқ деб баҳолашни тасдиқлашда давом этадими ёки йўқлигини аниқлаш учун ҳар ҳисобот даврида қайта кўриб чиқилиши лозим. Агар улар шундай баҳолашни тасдиқламаса, у ҳолда фойдали хизмат муддатининг ноаниқликдан аниқликка ўзгариши 8-сон БҲХСга мувофиқ ҳисоб баҳосининг ўзгариши тарзида ҳисобга олинади.

110. 36-сон БҲХСга мувофиқ номоддий активнинг фойдали хизмат муддатининг ноаниқликдан аниқликка ўзгариши ушбу активнинг қадрсизланиши аломати ҳисобланади. Натижада, ташкилот мазкур активни 36-сон БҲХСга мувофиқ аниқланадиган қоплаш қиймати билан баланс қийматини таққослаган ҳолда, активни қадрсизланиш тестидан ўтказади ва унинг баланс қийматининг қоплаш қийматидан ошган қисмини қадрсизланишдан зарар сифатида тан олинади.

Баланс қийматининг қопланиши -

қадрсизланишдан зарарлар

111. Номоддий активни қадирсизланиш тестидан ўтказиш учун ташкилот 36-сон БҲХСни қўллайди. Мазкур стандарт ташкилот ўз активларининг баланс қийматини қачон ва қандай тартибда таҳлил қилиши, активни қоплаш қийматини қандай қилиб аниқлаши ва қадрсизланишдан зарарларни қачон тан олиши ёки тиклашини тушинтириб беради.

Фойдаланишни тугатиш ва ҳисобдан чиқариш

112. Номоддий активни тан олиш қуйидаги ҳолларда бекор қилинади:

(a) ҳисобдан чиқарилганда; ёки

(б) ундан фойдаланишдан ёки ҳисобдан чиқарилишидан ҳеч қандай келгуси иқтисодий наф кутилмаганда.

113. Номоддий активни тан олишни бекор қилишдан келиб чиқадиган фойда ёки зарар ҳисобдан чиқаришдан соф пул маблағлари тушиши, агар мавжуд бўлса, ва ушбу активнинг баланс қиймати ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Улар актив сифатида тан олиниши бекор қилингандан сўнг фойда ёки зарар таркибида тан олиниши лозим (бундан 16-сон МҲХСга мувофиқ қайта ижарага олиш шарти билан сотишга нисбатан ўрнатилган бошқа талаблар мустасно). Бундай фойда асосий фаолиятдан тушум сифатида таснифланмаслиги лозим.

114. Номоддий активларнинг ҳисобдан чиқарилиши бир неча йўллар билан амалга оширилиши мумкин (масалан, сотиш, молиявий ижара ёки ҳадя шартномасини тузиш натижасида). Номоддий активни ҳисобдан чиқариш санаси бўлиб қабул қилувчи 15-сон МҲХС "Харидорлар билан шартномалар бўйича тушум"га мувофиқ бажариш жавобгарлигини амалга ошириш пайтини аниқлашга қўйиладиган талабларга мувофиқ, ушбу актив бўйича назоратни олган сана ҳисобланади. Қайта ижарага олиш шарти билан сотиш орқали активларнинг чиқиб кетишига нисбатан 16-сон МҲХС қўлланади.

115. Агар 21-бандда келтирилган тан олиш тамойилига мувофиқ, ташкилот номоддий активнинг алмаштирилган бир қисмини маълум бир активнинг баланс қийматида тан олса, у ҳолда у ўша алмаштирилган қисмнинг баланс қийматини тан олишни бекор қилади. Агар ташкилот учун алмаштирилган қисмнинг баланс қийматини аниқлашнинг амалий жиҳатдан имкони бўлмаса, у ҳолда ташкилот алмаштирилган қисмнинг қийматини алмаштирилган қисмнинг у харид қилинган ёки ўзида яратилган пайтдаги қийматидан фойдаланиши мумкин.

115A. Бизнес бирлашуви натижасида ҳуқуқ қайта сотиб олинган ҳолатда, агар ҳуқуқ кейинчалик учинчи томонга қайта чиқарилган (сотилган) бўлса, тегишли баланс қиймати, агар мавжуд бўлса, қайта чиқариш бўйича фойда ёки зарарни аниқлашда фойдаланилиши лозим.

116. Номоддий активни тан олинишни бекор қилиш натижасида, фойда ва зарар таркибида ҳисобга олинадиган товон суммаси 15-сон МҲХСнинг 47 - 72 бандларидаги операция нархларини аниқлаш бўйича талабларга мувофиқ аниқланади. Фойда ва зарарлар таркибида тан олинган товон суммасининг кейинги ўзгаришлари 15-сон МҲХСдаги шартнома нархларининг ўзгариши бўйича талабларга мувофиқ ҳисобга олинади.

117. Аниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активнинг амортизацияси активдан ортиқ фойдаланилмаса ҳам тўхтатилмайди, бунда актив тўлиқ амортизацияланган ёки 5-сон МҲХСга мувофиқ актив сотиш учун мўлжалланган (ёки сотиш учун мўлжалланган ҳисобдан чиқариладиган гуруҳ) сифатида таснифланган ҳолатлар мустасно.

Маълумотларни ёритиб бериш

Умумий қоидалар

118. Ташкилот ўзида яратилган номоддий активлар билан бошқа номоддий активларни фарқлаган ҳолда номоддий активларнинг ҳар бир синфи учун қуйидагиларни ёритиб бериши лозим:

(a) тегишли активнинг фойдали хизмат муддатлари ноаниқ ёки аниқлиги, агар аниқ бўлса, фойдали хизмат муддатлари ёки қўлланадиган амортизация нормалари;

(б) аниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий активлар учун қўлланадиган амортизация усуллари;

(в) давр боши ва давр охиридаги ялпи баланс қиймати ва жамғарилган амортизация (қадрсизланишдан жамғарилган зарарлар билан умумлашган ҳолда);

(г) номоддий активларнинг амортизациясини ўз ичига оладиган умумлашган даромад тўғрисидаги ҳисобот моддаси(моддалари);

(д) қуйидагиларни акс эттирувчи ҳисобот даври бошига ва охирига бўлган баланс қиймати солиштирмаси:

(i) тажриба конструкторлик ишлари натижасида, алоҳида актив сифатида харид қилинган ва бизнес бирлашув натижасида харид қилинганларни алоҳида ажратилган ҳолда кўрсатувчи киримлар;

(ii) 5-сон МҲХСга мувофиқ сотишга мўлжалланган актив сифатида таснифланган ёки ҳисобдан чиқариладиган гуруҳга киритилган активлар ва бошқа ҳисобдан чиқаришлар;

(iii) 75, 85 ва 86-бандларга асосан давр мобайнида қайта баҳолаш натижасидаги ва 36-сон БҲХСга мувофиқ, қадрсизланишдан зарар бошқа умумлашган даромадлар таркибида тан олиниши ёки қайта тикланиши натижасидаги кўпайишлар ёки камайишлар (агар мавжуд бўлса);

(iv) 36-сон БҲХСга мувофиқ, давр мобайнида фойда ёки зарарлар таркибида тан олинган қадрсизланишдан зарарлар (агар мавжуд бўлса);

(v) 36-сон БҲХСга мувофиқ, давр мобайнида фойда ёки зарарлар таркибида қайта тикланган қадрсизланишдан зарарлар (агар мавжуд бўлса);

(vi) мазкур давр мобайнида тан олинган амортизация;

(vii) ҳисобот кўрсаткичларини ва чет элдаги бўлинманинг кўрсаткичларини ташкилотнинг ҳисобот тақдим этадиган валютасига ўтказиш натижасида юзага келадиган соф курс фарқлари; ва

(viii) давр мобайнида баланс қийматининг бошқа ўзгаришлари.

119. Номоддий активларнинг синфи ўзида характери бўйича ва ташкилот фаолиятида фойдаланилиши жиҳатидан активларнинг гуруҳланишини акс эттиради. Алоҳида синфларга қуйидагилар мисол бўлиши мумкин:

(а) фирма номлари;

(б) сарлавҳалар ва ноширлик ҳуқуқлари;

(в) компьютер дастури таьминоти;

(г) лицензия ва франчайзинглар;

(д) муалифлик ҳуқуқи, патентлар ва бошқа саноат мулки учун ҳуқуқлар, хизмат кўрсатиш ва фойдаланиш бўйича ҳуқуқлар;

(е) рецептлар, формулалар, моделлар, чизмалар ва прототиплар; ва

(ё) тажриба-конструкторлик ишлари жараёнидаги номоддий активлар.

Молиявий ҳисобот фойдаланувчилари учун янада ўринли бўлган маълумотларни таъминлаш учун юқорида келтирилган синфлар кичикроқ (каттароқ) синфларга ажратилади (бирлаштирилади).

120. Ташкилот 118(д) банднинг (iii) - (v) кичик бандларида талаб этилган маълумотларга қўшимча тарзда, 36-сон БҲХСга мувофиқ қадрсизланган номоддий активлар тўғрисидаги маълумотларни ҳам ёритиб беради.

121. 8-сон БҲХС ташкилотдан жорий даврга муҳим таъсир кўрсатадиган ёки кейинги даврларда муҳим таъсир кўрсатиши кутилаётган ҳисоб баҳосидаги ўзгаришнинг хусусияти ва ҳажми тўғрисидаги маълумотларни ёритиб берилишини талаб этади. Бундай маълумотларни ёритиб бериш қуйидаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиши мумкин:

(a) номоддий активнинг фойдали хизмат муддатининг баҳоланиши;

(б) амортизация усуллари; ёки

(в) тугатиш қийматлари.

122. Ташкилот қуйидагиларни ҳам ёритиб бериши лозим:

(a) ноаниқ фойдали хизмат муддатига эга актив сифатида таснифланган номоддий активларга нисбатан ушбу активнинг баланс қиймати ва уни ноаниқ фойдали хизмат муддатига эга номоддий актив сифатида баҳолаш учун сабаблар. Бундай сабабларни ёритиб беришда, ташкилот ушбу активнинг ноаниқ фойдали хизмат муддатига эгалигини аниқлашда ахамиятли роль ўйнаган омил ёки омилларни ёритиб бериши лозим.

(б) ташкилотнинг молиявий ҳисоботи учун муҳим бўлган алоҳида номоддий активнинг тавсифи, баланс қиймати ва қолган амортизация даври.

(в) давлат гранти ҳисобига харид қилинган ва дастлаб ҳаққоний қиймат бўйича тан олинган номоддий активларга нисбатан (44-бандга қаранг):

(i) ушбу активларнинг дастлаб тан олинган ҳаққоний қиймати;

(ii) уларнинг баланс қиймати; ва

(iii) тан олингандан сўнг уларнинг бошланғич қиймат модели ёки қайта баҳолаш модели асосида баҳоланганлиги.

(г) эгалик ҳуқуқи бўйича маълум чекланишларга эга номоддий активларнинг мавжудлиги ва уларнинг баланс қийматлари, шунингдек мажбуриятларни таъминлаш мақсадида гаровга берилган номоддий активларнинг баланс қийматлари.

(д) номоддий активларни харид қилиш бўйича шартномавий мажбуриятларнинг суммаси.

123. Ташкилот номоддий актив фойдали хизмат муддатининг ноаниқлигини аниқлашда аҳамиятли роль ўйнаган омил ёки омилларни ёритиб беришда 90-бандда келтирилган бир қатор омиллар рўйхатини ҳисобга олиши лозим.

Тан олингандан сўнг қайта баҳолаш моделидан

фойдаланган ҳолда баҳоланадиган номоддий активлар

124. Агар номоддий активлар қайта баҳоланган қийматда ҳисобга олинса, ташкилот қуйидагиларни ёритиб бериши лозим:

(a) номоддий активларнинг синфи бўйича:

(i) қайта баҳолаш ўтказилган сана;

(ii) қайта баҳоланган номоддий активларнинг баланс қиймати; ва

(iii) номоддий активларнинг қайта баҳоланган синфи тан олингандан сўнг 74-бандда келтирилган бошланғич қиймат моделидан фойдаланган ҳолда баҳоланганда тан олиниши мумкин бўлган баланс қиматини; ва

(б) ушбу давр мобайнидаги ўзгаришлар ва қолдиқни акциядорларга тақсимлаш бўйича чекловларни кўрсатган ҳолда, давр боши ва давр охиридаги номоддий активга тегишли қайта баҳолаш натижасида қиймат ўсиши суммаси.

(в) [чиқариб ташланган]

125. Маълумотларни ёритиб бериш мақсадида қайта баҳоланган активларнинг синфларини йирик синфларга бирлаштириш зарур бўлиши мумкин. Лекин, агар бу ҳам бошланғич қиймат модели ҳам қайта баҳолаш модели бўйича ҳисобга олинган номоддий активлар синфини бирлаштиришга олиб келса, бундай синфлар бирлаштирилмайди.

Тадқиқот ва тажриба конструкторлик

ишлари учун сарфлар

126. Ташкилот давр мобайнида харажат сифатида тан олинган тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари учун қилинган сарфларнинг умумий суммасини ёритиб бериши лозим.

127. Тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари учун сарфлар тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларига бевосита тегишли барча сарфларни ўз ичига олади (126-бандга мувофиқ маълумотларни ёритиб бериш талабини бажариш мақсадида ҳисобга олинадиган сарфларнинг турлари бўйича 66 ва 67-бандларга қаранг).

Бошқа маълумотлар

128. Ташкилот томонидан қуйидаги маълумотларнинг ёритиб берилиши мақулланади, лекин талаб этилмайди:

(a) ҳалигача фойдаланишда бўлган тўлиқ амортизацияланган номоддий активларнинг тавсифи; ва

(б) ташкилот томонидан назорат қилинадиган, лекин мазкур стандартдаги тан олиш мезонига жавоб бермайдиган ёки 1998 йилда қайта кўриб чиқилган 38-сон БҲХС "Номоддий активлар" кучга киришидан олдин харид қилинган ёки яратилган, лекин актив сифатида тан олинмайдиган аҳамиятли номоддий активларнинг қисқача тавсифи.

Ўтиш қоидалари ва кучга кириш санаси

129. [Чиқариб ташланган]

130. Ташкилот мазкур стандартни қуйидагиларга нисбатан қўллаши лозим:

(б) 2004 йил 31 март ёки ушбу санадан кейин бошланадиган биринчи йиллик давр бошидан перспектив тарзда бошқа барча номоддий активларнинг ҳисобини юритишда.

Бунда ташкилот ушбу санада тан олинган номоддий активнинг баланс қийматига ўзгартириш киритмаслиги лозим. Шунинг учун, ташкилот ушбу санада тан олинган номоддий активларнинг баланс қийматига тузатиш киритмаслиги лозим. Бироқ ташкилот ушбу санада бундай номоддий активларнинг фойдали хизмат муддатларини қайта баҳолаш учун мазкур стандартни қўллаш лозим. Агар қайта кўриб чиқиш натижасида ташкилот фойдали хизмат муддати бўйича ўзининг баҳолашини ўзгартирса, у ҳолда бундай ўзгартириш 8-сон БҲХСга мувофиқ ҳисоб баҳосидаги ўзгаришлар тарзида ҳисобга олиниши лозим.

130A. Ташкилот 2-бандларидаги ўзгартиришларни 2006 йил 1 январ ёки ундан кейинги йиллик даврларга нисбатан қўллаши лозим. Агар ташкилот 6-сон МҲХСни олдинги даврга учун қўлласа, мазкур ўзгартиришлар ҳам ушбу олдинги давр учун қўлланиши лозим.

130Б. 1-сон БҲХС "Молиявий ҳисоботни тақдим этиш" (2007 йил таҳрири) бўйича МҲХСларда фойдаланилган атамаларга ўзгартириш киритилган. Бундан ташқари у бўйича 85, 86 ва 118(д)(iii) бандларига ўзгартиришлар киритилди. Ташкилот мазкур ўзгартиришларни 2009 йил 1 январь ёки ушбу санадан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Агар ташкилот 1-сон БҲХС (2007 йил таҳриридаги)ни олдинги давр учун қўлласа, мазкур ўзгартиришлар ушбу олдинги давр учун қўлланиши лозим.

130В. 3-сон МҲХС (2008 йилда қайта кўриб чиқилган) бўйича 12, 33 - 35, 68, 69, 94 ва 130-бандларга ўзгартиришлар киритилган, 38 ва 129-бандлар чиқариб ташланган ва 115А банд киритилган. 2009 йил 1 апрелда эълон қилинган "МҲХСларни такомиллаштиришлар" бўйича 36 ва 37-бандларга ўзгартиришлар киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни перспектив равишда 2009 йил 1 июл ва ушбу санадан кейин бошланадиган йиллик даврларга нисбатан қўллаши лозим. Ўз навбатида, олдинги даврлардаги бизнес бирлашувлари натижасидаги номоддий актив ва гудвил бўйича тан олинган қийматларга тузатиш киритилмаслиги лозим. Агар ташкилот 3-сон МҲХСни (2008 йилда қайта кўриб чиқилган) олдинги даврлар учун қўлласа, у ҳолда, ушбу ўзгартиришларни ўша олдинги даврларга нисбатан қўллаши ва ташкилот ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

130Г. 2008 йилда эълон қилинган "МҲХСларни такомиллаштиришлар" бўйича 69, 70 ва 98 бандларга ўзгартиришлар ҳамда 69A банд киритилган. Ташкилот мазкур ўзгартиришларни 2009 йил 1 январь ёки ушбу санадан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришларни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

130Д. [Чиқариб ташланган]

130Е. 2011 йил май ойида эълон қилинган 10-сон МҲХС ва 11-сон МҲХС "Қўшма фаолият" бўйича 3(д)-бандига ўзгартириш киритилган. Ташкилот мазкур ўзгартиришни 10-сон МҲХС ва 11-сон МҲХС билан бир вақтда қўллаши лозим.

130Ё. 2013 йил май ойида эълон қилинган 13-сон МҲХС бўйича 8, 33, 47, 50, 75, 78, 82, 84, 100 ва 124-бандларга ўзгартиришлар киритилган ва 39 - 41 ва 130Д бандлар чиқариб ташланган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 13-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

130Ж. 2013 йил декабр ойида эълон қилинган "МҲХСларни йиллик такомиллаштиришлар: 2010-2012 йил даврлари" бўйича 80-бандга ўзгартириш киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 2014 йил 1 июль ёки ундан кейинги йиллик даврларга нисбатан қўллаши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгартиришни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

130З. "МҲХСларни йиллик такомиллаштиришлар: 2010-2012 йил даврлари" бўйича киритилган ўзгартиришларни ушбу ўзгартиришларни қўллашнинг дастлабки ёки ундан кейинги санадан бошланган йиллик даврларда, шунингдек, бевосита олдинги йиллик даврда тан олинган барча қайта баҳолашларга нисбатан қўллаши лозим. Шунингдек, ташкилот тақдим этиладиган олдинги даврлар учун тузатилган қиёсий маълумотларни тақдим этиш мумкин, лекин мажбурий эмас. Агар ташкилот олдинги ҳисобот даврлари учун тузатилмаган қиёсий маълумотни тақдим этса, ушбу маълумотларга тузатишлар киритилмаганини аниқ кўрсатиши ва бошқа асосда тайёрланганлигини кўрсатиши ва бу асосни изоҳлаши лозим.

130И. 2014 йил май ойида эълон қилинган "Эскириш ва амортизация ҳисоблашнинг қўлланиши мумкин бўлган усулларига аниқлик киритиш" (16-сон БҲХС ва 38-сон БҲХСга киритилган тузатишлар) бўйича 92 ва 98-бандларга ўзгартиришлар ва 98А - 98В бандлар киритилган. Ушбу ўзгартиришлар ташкилот томонидан перспектив тарзда 2016 йил 1 январдан ва ундан кейин бошланадиган йиллик даврлар учун қўлланиши лозим. Бундан олдинроқ санадан бошлаб қўллашга рухсат этилади. Агар ташкилот ушбу ўзгаришларни олдинги давр учун қўлласа, у ушбу фактни ёритиб бериши лозим.

130К. 2016 йил январда эълон қилинган 16-сон МҲХС "Ижара" бўйича 3, 6, 113 ва 114-бандларга ўзгартиришлар киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 15-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

130Л. 2017 йил май ойида эълон қилинган 17-сон МҲХС бўйича 3-бандга ўзгартириш киритилган. Ташкилот ушбу ўзгартиришларни 16-сон МҲХС билан биргаликда қўллаши лозим.

130М. [Ушбу банд кучга кирмаган ўзгартиришларни назарда тутади ва шунинг учун ушбу таҳрирда келтирилмаган.]

Ўхшаш активларни айирбошлаш

131. 129 ва 130(б)-бандларида акс эттирилган талабларни мазкур стандартга асосан перспектив равишда фойдаланиш агар активларни айирбошлаш берилган активнинг мазкур стандартнинг кучга кириш санасидан олдинги баланс қиймати бўйича баҳоланса, ташкилот мазкур харид қилинган активнинг харид қилиш санасидаги унинг ҳаққоний қийматини акс эттириш мақсадида унинг баланс қийматига тузатиш киритмаслигини англатади.

Муддатидан олдин қўллаш

132. 130-банд қўлланиладиган ташкилотлар мазкур стандарт талабларини 130-бандда кўрсатилган кучга кириш санасидан олдин қўллаши маъқулланади. Лекин, агар ташкилот мазкур стандартни кўрсатилган кучга кириш санасидан олдин қўлласа, у ҳолда ташкилот бир вақтнинг ўзида 3-сон МҲХС ва 36-сон БҲХС (2004 йилда қайта кўриб чиқилган)ни ҳам қўллаши лозим.

38-сон БҲХС "Номоддий активлар"

(1998 йил таҳрири)

133. Мазкур стандарт 38-сон БҲХС "Номоддий активлар"нинг (1998 йилда кўриб чиқилган) ўрнини эгаллайди.

            

          

--------------------------------------------------------------

*) Мазкур стандартдаги актив таърифи 2018 йилда эълон қилинган "Молиявий ҳисоботларни тақдим этишнинг концептуал асоси"да қайта кўриб чиқилган актив таърифи асосида қайта кўриб чиқилмаган.

          

              

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz),

2022 йил 13 декабрь