Буюртмачининг қайта ишлашга берилган хом ашё йўқолганда кўрган зарарини қандай қоплаш керак

«Шартнома асосида корхона қайта ишлашга берилган хом ашё сифатида бичимни олди. Ёнғин содир бўлганлиги сабабли бичимнинг бир қисми тўлиқ йўқ қилинди. Энди қайта ишлашга берувчи буни бичимни сотиш деб ҳисоблаб, ёниб кетган бичим қийматига ҚҚС билан ЭҲФ тақдим этмоқда. У қайта ишлашга берилган  хом ашё билан боғлиқ операцияларни бухгалтерия ҳисобида акс эттириш тартиби тўғрисидаги Низомнинг 6-бандига ҳавола қилмоқда. Лекин  хом ашёни қайта ишловчига топширишда унинг қиймати буюртмачи балансидан чиқарилмайди. Демак, хом ашёга мулк ҳуқуқи ўтказилиши ва мос равишда ҚҚС солиш объекти (реализация бўйича айланма) юзага келмайди .  Бу шароитда буюртмачи қайта ишлашга берилган  хом ашёни қайта ишловчига қабул қилиш-топшириш далолатномаси ёки юк хати бўйича топширади. Энди эса, бичим ёниб кетганда уни ҚҚСни ҳисобга олган ҳолда тўлашни талаб қилмоқда. Лекин ёнғин бизнинг корхонамиз айби билан юзага келмаган, биз ҳам ёнғиндан жабрланганмиз. Ёнғинда айбдор аниқланмаган. Агар биз бу бичимни сотиб олингандек тўласак, у бизда амалда йўқ, ҳавони кирим қилишга тўғри келади. Нима қилиш керак?  

Қайта ишлашга берувчига фақат 4-даражали мураккабликдаги ёнғин оқибатида бичимнинг йўқолганлиги тўғрисидаги далолатнома асосида бичим қийматини тўлаш мумкинми?»

Саволга «Норма» эксперти Азизахон ТОШХЎЖАЕВА жавоб берди: 

– Сизнинг вазиятингизда буюртмачи билан низони ҳал қилиш шартнома шартларига боғлиқ. Қонунчилик бу саволга бир маънода жавоб бермайди.

Агар товарлар ва (ёки) мулк шартномада белгиланган муддатда қайта ишлаш маҳсулоти кўринишида қайтарилмаса, товарлар ва бошқа мулкни  қайта ишлаш асосида топшириш товарни реализация қилиш бўйича айланма ҳисобланади. Бундай ҳолда буюртмачи реализацияни тан олиши ва ҚҚС билан ЭҲФ тақдим этиши керак.

Лекин сизда форс-мажор юз берган. Қайта ишлашга берилган хом ашёни шартномада форс-мажор вазиятларида томонларнинг ҳаракатлари кўрсатилган бўлиши керак. Бу шартларга мурожаат қилишни тавсия этамиз.

Ушбу вазиятда буюртмачи зарар кўрган. Ҳуқуқи бузилган шахс, агар қонун ёки шартномада зарарни камроқ миқдорда қоплаш назарда тутилмаган бўлса, унга етказилган зарарни тўлиқ қопланишини талаб қилиши мумкин. Зарар деганда қуйидагилар тушунилади:

• ҳуқуқи бузилган шахс ўз бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлар;
• мол-мулк йўқолганлиги ёки шикастланганлиги туфайли кўрилган зарар (ҳақиқий зарар);
• ҳуқуқи бузилган шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда).

Моҳиятан, ушбу вазиятда сиз бичимни сотиб олмасдан, балки буюртмачига унинг қийматини қоплашингиз керак.

Бичим қийматини қоплаш товарларни реализация қилиш бўйича айланма ҳисобланмайди ва ҚҚСга тортилмайди. Лекин бунинг учун буюртмачига қайта ишлаш учун берилган хом ашё сифатида топширилган бичими ҳақиқатан ёниб кетганлигини тасдиқловчи ҳужжатли далиллар керак. Унда тегишли ҳужжатлар ва бичимнинг йўқолганлиги тўғрисидаги далолатнома асосида фақат зарарни қоплаш суммасини тўлаш мумкин.Бундай вазиятда ЭҲФ тақдим этилмайди.

Ҳозирда сизнинг буюртмачингиз ҚҚС билан ЭҲФ тақдим этиб, ўзини суғурталамоқда. Чунки агар у ёнғин оқибатида бичимнинг йўқолганлигини исботлай олмаса, солиқ органлари буни товар реализацияси деб ҳисоблаши ва унга ҚҚС ҳисоблаб ёзиши мумкин.

Агар томонлар ўзаро келишувга эриша олмаса, масалани ҳал қилиш учун шартномада кўрсатилган тартибда судга мурожаат қилишлари мумкин.